|
|
| |
| Contact details |
Contact Person :
Mr. Gian Singh Bamrah
ADDRESS :
GN PRINT PACK MACHINES,
Opp. SP Dharam Kanda,Vallah, Mehta Rd., Amritsar 143501.
Mobile : +91-9464283050
Email : aisjsrf1980@gmail.com |
|
|
ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਯੋਧਾ ਦਿਲੀ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਜੇਤੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ
ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਯੋਧਾ ਦਿਲੀ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਜੇਤੂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ (੧੭੨੩ ਤੋਂ ੧੮੦੩)
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਦਾਨੀ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਬਾਨੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ੧੩ ਅਪ੍ਰੈਲ ੧੬੯੯ ਈ. ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਜਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਪੰਜਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਕੋਲੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਾਰੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿਸੇ ਨੇ :
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਚਿੜੀਓਂ ਬਾਜ਼ ਤੁੜਾਏ । ਗਿਦੜੋਂ ਸ਼ੇਰ ਬਣਾਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪੀ ਕੇ ਬਣੇ ਬਚਿੱਤਰ । ਹਾਥੀ ਮਾਰ ਭਜਾਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ।
ਫਰਸ਼ੀ ਜੀਵ ਨੂੰ ਅਰਸ਼ ਚੜਾਵੇ । ਉੱਜੜੇ ਬਾਗ ਵਸਾਵੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਅਮਰ ਸੋ ਜੀਵਨ । ਅੰਦਰੋਂ ਪ੍ਰੀਤ ਪਕਾਵੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ।
ਅੰਦਰੋਂ ਜੋਤ ਜਗਾਵੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ । ਜਾਤੋ ਪਾਤ ਮਿਟਾਵੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ।
ਅਲਪ ਅਹਾਰ ਸੁਲਪਸੀ ਨਿੰਦਰਾ । ਦਇਆ ਛਿਮਾਂ ਤਨ ਪਾਏ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ।
ਜਦੋਂ ਫੇਰ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮਾਤਰ ਨੂੰ ਛਕਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਓਸੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਰਲ ਕੇ ਹਰਦਾਸ ਜੀ ਜਿਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਬਿੱਧੀ ਚੰਦ ਬਮਰਾਹ ਸੀ । ਜਿਸਦਾ ਪਿੰਡ ਸੁਰਸਿੰਘ ਸੀ । ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਕਰ ਕਮਲਾਂ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੰਗਾਂ-ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ, ਮਾਰਾਂ ਮਾਰਦੇ, ਤੀਰਅੰਦਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗਤਕੇਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਦੇੜ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਗਏ । ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਨਦੇੜ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸੇ ਲਈ ਜੰਗੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਜਿਵੇਂ ਤੀਰ, ਬੰਦੂਕਾਂ, ਕਿਰਪਾਨਾਂ, ਬਰਛੇ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਅਰਪਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ :
ਇਨਕਾ ਬੜਾ ਸਿੰਘ ਹਰਦਾਸ । ਰਹਯੋ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਪਾਸ ।
ਮਨ ਤਨ ਧਨ ਕਰ ਸੇਵ ਕਮਾਈ । ਗੁਰੂ ਵਰ ਦੀਨੋ ਰਾਜ ਲੁਭਾਈ ।
ਸਿੰਘ ਭਗਵਾਨ ਤਾਹਿ ਸੁਤ ਭਯੋ । ਅਬਚਲ ਨਗਰ ਗੁਰੂ ਸੰਗ ਰਯੋ ।
(ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼)
ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਸਿੰਘ ਜਥੇਬੰਦਕ ਹੋ ਕੇ ਨਦੇੜ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆਏ ਤਾਂ ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਭੀ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਏਸੇ ਜੱਥੇ ਵਿੱਚ ਸਨ । ਆਪ ਸਰਹੰਦ, ਸਢੋਰਾ, ਬਜਵਾੜੇ ਦੇ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਸਨ । ਬਜਵਾੜੇ ਦੇ ਜੰਗ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸ. ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਸ ਸੀ । ਅਕਤੂਬਰ ੧੭੧੦ ਈ. ਨੂੰ ਰਾਹੋਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸ਼ਮਸਦੀਨ ਖਾਨ ਪੇਸ਼ਗੀਦੇ ਭਰਾ ਦਲੇਰ ਖਾਨ ਅਹੀਆ ਪੁਰੀ ਨਾਲ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸ. ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਸ ਕੇਵਲ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਅਲਬੇਲੇ ਤੇ ਚੌਣਵੇਂ ਸਿੰਘ ਹੀ ਸਨ । ਜੰਗ-ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਦਲੇਰ ਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ । ਪਰ ਆਪ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪ੍ਰਲੋਕ ਗਮਨ ਕਰ ਗਏ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਆਪਣਾ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਕੇ ਰੱਖ ਗਏ । ਸ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਵਰਗੇ ਹੀ ਬਲਵਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਸੂਰਬੀਰ ਸਨ । ਆਪ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸੱਜਣ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਗਿਆਨੀ ਦੀ ਪੱਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਪੂਰਨ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਨਿਤਨੇਮੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਠੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਪਿੰਡ ਸੁਰਸਿੰਘ ਨਾਲੋਂ ਜਿਆਦਾ ਸੁਰਖਿਅਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਟਿਕਾਣਾ ਈਚੋਗਿਲ ਲੈ ਆਏ । ਇਸੇ ਹੀ ਪਿੰਡ ਈਚੋਗਿਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਬੁਧਵਾਰ ੫ ਮਈ ੧੭੨੩ ਈ. ਨੂੰ ਹੋਇਆ । ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਲੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਦਰ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਸਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਹਾਕਮ ਖਾਨ ਬਹਾਦਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਸਖ਼ਤੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵੇਲੇ ਵੀ ਲੋਕ ਇਸ ਉਪਕਾਰੀ ਨੂੰ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਫੌਜ ਹੱਥੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਇਹ ਸੁਮੇਲ ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪੇਟ ਭਰਦਾ ਸੀ । ਮਾਤਾ ਗੰਗੋ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਪੰਜ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ, ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ, ਸ. ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਸ. ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ. ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਵੱਡਾ ਸਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਿਆਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸ. ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬੀਰਤਾ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇਰਿਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖਾਨਦਾਨ ਦੇ ਇਹ ਗੌਰਵ ਭਰਿਆ ਇਤਿਹਾਸ ਸੁਣ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਰੋਜ਼ ਜ਼ੁਲਮ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੇ ਵੱਡਿਆਂ ਦਾ ਸਿੱਖੀ ਖ਼ੂਨ ਜੋਸ਼ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਉਹ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਜ਼ਬਰ-ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਹੋ ਉੱਠੇ ।
ਆਪ ਉੱਚ ਆਚਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਦਕੀ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਚੇ ਵਿੱਚ ਢਲੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਤੇ ਸਦਾ ਉੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਸਿੱਖੀ ਅਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣ, ਗੁਰੂ ਘਰ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਬਣਨ । ਸੋ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਗੜੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਵਾਉਣ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਪਰ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁੱਖੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ਪੜ੍ਹਾਏ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਨਿਤਨੇਮ ਅਤੇ ਪੰਜਾਂ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਠ ਕਰਨ ਦੇ ਜੋਗ ਹੋ ਗਏ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਆਮ ਵਰਤਾਰੇ ਤੋਂ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਸ਼ਤਰ ਵਿਦਿਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਿਪੁੰਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿੱਖੀ ਖ਼ੂਨ ਜੋਸ਼ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਉਹ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਹੋ ਉੱਠੇ। ਸਿੱਖੀ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਪਰਪੱਕ ਕਰਨ ਲਈ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਇਆ ਗਿਆ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਪੰਜਗੜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਪਾਸੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕੀਤਾ ।
ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਖ਼ਤੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗ਼ਰੀਬ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਆਮਦਨ ਦੇ ਵਸੀਲੇ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹੋ ਸਕੇ ਬਾਲ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਉਸਦੇ ਜੱਦੀ ਕੰਮ (ਤਰਖਾਣੇ ਕੰਮ) ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਵਟਾਵੇ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰ ਦੀ ਤੇ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਾਧਾ ਹੋ ਸਕੇ । ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਅਜੇ ਨਾ-ਬਾਲਗ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖੀ ਕੰਮ (ਤਰਖਾਣੇ ਕੰਮ) ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਸ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰਤੋੜ ਯਤਨ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਨ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਨਾ ਖੁੱਬ ਸਕਿਆ । ਉਸਦਾ ਮਨ ਸਦਾ ਉਚਾਟ ਰਹਿੰਦਾ ਉਹ ਹਰ ਵਕਤ ਉੱਡਿਆ ਉੱਡਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਉਚੇਚੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਰਖਾਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕੰਮ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੁੰਮੇ ਲਾਇਆ ਪਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਰਿਹਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਹੱਥ ਤੱਕ ਨਾ ਲਾਇਆ । ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਾਹਕਾਂ ਪਾਸੋਂ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖਿਚੋਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਘਰੋਗੀ ਖਿਚੋਤਾਨ ਦਾ ਅੰਤ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ।
੧੭੩੮ ਈ. ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਮਾਰੋ-ਮਾਰ ਕਰਦਾ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਹੀ ਮੁਨਾਸਬ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ-ਸਫਾਈ ਕਰਕੇ ਔਖਾ ਵਕਤ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਜਗੀਰ ਤੇ ਖਿਲਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜੋ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੇ ਸਰਬ-ਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਮਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਤੇ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਨ ਲਈ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਸ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ।
ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ੧੭੩੮ਈ. ਵਿੱਚ ਵਜੀਰਾਬਾਦ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਨੇੜੇ ਹੋਇਆ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਿਖਾਈ ਪਰ ਇਸ ਘਮਸਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ ਮੁੱਛ ਫੁੱਟ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜਿਸਦੀ ਉਮਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ੧੫ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਇਤਨੀ ਦਲੇਰੀ, ਨਿਡਰਤਾ ਅਤੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੜਿਆ ਕਿ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਵੀ ਉਸਦੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਵੇਖ ਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣੋ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ । ਇਹ ਲੜਾਈ ਨੌਜਵਾਨ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮੀਲ-ਪੱਥਰ ਸਾਬਤ ਹੋਈ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਨਿਡਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚੌਖੀ ਮਹਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਹੁਣ ਉਸ ਨੇ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਫੌਜੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰਨ ਦੇ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਚਲ ਪਿਆ । ਜ਼ਕਰੀਆਂ ਖਾਂ ਨੇ ਗਿਆਨੀ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪੰਜ ਪਿੰਡ ਵੱਲ੍ਹਾ, ਵੇਰਕਾ, ਸੁਲਤਾਨਵਿੰਡ, ਤੁੰਗ ਤੇ ਚੱਬਾ ਜਗੀਰ ਵੱਜੋਂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਸਾਲਦਾਰ ਦੀ ਪੱਦਵੀ ਦਿੱਤੀ । ਇਹਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਲ੍ਹਾ ਪਿੰਡ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆਇਆ । ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਾਜਸੀ ਜੀਵਨ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦਾ ਤਜ਼ਰਬਾ ਵੀ ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਗੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ । ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਜਲੰਧਰ-ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਫੌਜਦਾਰ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੁੱਠਭੇੜ ਹੋਈ । ਹੱਦਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਉਸਦੀ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਹੋ ਗਈ । ਇਹ ਲੜਾਈ ਨੌਰੰਗਾਬਾਦ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਲੜੀ ਗਈ । ਜੋ ਵੱਲੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਕਰਕੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ।
੧੭੪੫ਈ. ਦਾ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਖਾਨ ਬਹਾਦਰ ਜ਼ਕਰੀਆਖਾਨ ਮਰ ਗਿਆ ਉਹ ਲਗਭਗ ੧੯ ਸਾਲ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਰਿਹਾ ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬੜੇ ਕਸ਼ਟ ਤੇ ਤਸੀਹੇ ਝਲਣੇ ਪਏ । ਉਸਦੇ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਉਸਦੇ ਦੋਹਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਯਹੀਆਂ ਖਾਨ ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਨਿਵਾਜ਼ ਵਿਚਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਲਈ ਲੜਾਈ ਛਿੜ ਪਈ ਤੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ । ਅਗਲੇ ਤਿੰਨ ਕੁ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਥਿਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾ ਬਣ ਸਕੀ ।ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਤਗੜੀ ਫੌਜ (ਸੈਨਾ) ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਹ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚਲੇ ਆਪਣੇ ਗੁਪਤ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਜਥੇ ਬਣਾ ਕੇ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਛਾਪੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਵਰਗਾ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਗੱਭਰੂ ਕਦੋਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਉਹ ਵੀ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਕੇ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਸੰਘਾਣੀਏ ਦੇ ਜਥੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੱਧਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਵਿਖਾਵਾ ਕਰਨਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਰਪੁਰਬ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਮਨਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਇਹਨਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਇੱਕਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚੀ ਕੌਮ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਲਈ ਵਿਚਾਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਫੈਸਲੇ ਵੀ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਵੀ ਹੋਣ ਲੱਗੇ । ਇਹਨਾਂ ਪੰਥਕ ਇੱਕਠਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਦੂਰ-ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਸਦਕਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ।
੧੭੪੭ਈ. ਵਿੱਚ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਹੋਲੇ ਮਹੱਲੇ ਦਾ ਮੇਲਾ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ । ਫਿਰ ਇਸੇ ਸਾਲ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਪੁਰਬ ਉੱਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਇੱਕਠ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਇੱਕਠ ਵਿੱਚ ਉੱਘੇ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਰਬ-ਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉਸਾਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਤਾਂ ਜੋ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਪਰੰਤੂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਉਸਾਰਨ ਲਈ ਸ. ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਮਾੜੀ ਕੰਬੋਕੇ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਪੀਲ ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਕਿੱਲ੍ਹਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਨੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ਪੁਰ ਰਾਮਰੌਣੀ ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ੧੭੪੮ਈ. ਵਿੱਚ ਇਸ ਕੱਚੀ ਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ । ਨੀਂਹ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਪਾਣੀ ਫੇਰ ਕੇ ਘਾਟੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕੰਧ ਉਸਾਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਰਾਜ ਮਿਸਤਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਭ ਕੁਝ ਸਿੰਘ ਆਪ ਹੀ ਸਨ । ਇਹ ਕੰਧ ਚਾਰ ਹੱਥ ਚੌੜੀ, ਛੇ ਹੱਥ ਉੱਚੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸੌ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਦੇ ਰਹਿਣ ਜੋਗੀ ਥਾਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਹ ਕੱਚਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਚਿੜਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ।
ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਪੱਦਵੀ ਮਿਲਣੀ
੧੭੪੮ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਈਨ-ਉਲ-ਮੁਲਕ ਨੇ ਮਨੂੰਪੁਰ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ । ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਮੁਈਨ-ਉਲ-ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਇਆ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸੀ । ਰਾਮਰੌਣੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤੇ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਹਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵੱਧ ਰਹੀ ਤਾਕਤ ਉਸਨੂੰ ਕੰਢੇ ਵਾਂਗ ਚੁੱਬ ਰਹੀ ਸੀ । ਅਮਨ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਸਨੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਗਸ਼ਤੀ ਫੌਜ ਚੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਸੋ ਉਸਨੇ ਜ਼ਕਰੀਆਂ ਖਾਨ ਤੇ ਯਹੀਆ ਖਾਨ ਵਾਲਾ ਸਖਤੀ ਦਾ ਦੌਰ ਮੁੜ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਸਿੰਘ ਸਦਾ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਘਰ ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਪਨਾਹ ਲਈ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵੱਲ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੁਆਬੇ ਦਾ ਹਾਕਮ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਸੀ । ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਇਸ ਵੱਲ ਵੀ ਹੁਕਮ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਦੇਵੇ । ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਇਕ ਸਿਆਣਾ ਅਤੇ ਚਲਾਕ ਹਾਕਮ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਇਆਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੀ ਤਾਕਤਬਹੁਤ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ । ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੱਟ ਜਾਵੇਗੀ । ਸੋ ਉਹਦੇ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਉੱਪਰ ਕੁਹਾੜਾ ਮਾਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਗੰਡ-ਤਰੁੱਪ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਇਆ । ਇਸ ਲਈ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਅੰਦਰ ਖਾਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਰਖਿਆ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਕਈ ਦੂਤ ਭੇਜੇ । ਸਿੰਘਾਂ ਉੱਪਰ ਪਹਿਰੇ ਦੀ ਸਖਤੀ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕਠ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਮੇਲ ਜੋਲ ਕਰਨੋ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਪਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਈਚੋਗਿਲੀਏ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਈਚੋਗਿਲੀਆ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਕੋਲ ਠਹਿਰ ਗਿਆ ।
ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਆਪਣੀ ਗਰਜ਼ ਲਈ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਈਚੋਗਿਲੀਆ ਨੂੰ ਵਰਤਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਵਰਗੇ ਸੁੱਘੜ ਸਿਆਣੇ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਕੋਲ ਮੁਲਾਜਮਤ ਕਰਨੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੂਰ-ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ । ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ, ਸਾਜਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਮੁਗਲਈ ਫੌਜ ਦੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਢੰਗਾਂ, ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਏਦਾਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਸੇਵਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਇਸ ਇਰਾਦੇ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਵੀ ਹੋਇਆ । ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਈ ਸਿੱਖ ਥਾਨੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਸਕਿਆ ਤੇ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਨਾਇਬ ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸਨੇ ਚੰਗੇ ਸਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਏ ਸਨ ਤੇ ਉਸਦਾ ਇਹ ਅਸਰ ਰਸੂਖ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਕੰਮ ਆਇਆ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ, ਅਦੀਨਾਂ ਬੇਗ ਦੀ ਫੋਜ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਇਆ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪੱਕਿਆ ਕਰਨ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫਾਇਦਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਪੂਰੀ ਵਾਹ ਲਾਈ । ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਰੌਣੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਚੁਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਇਆ ।
ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ, ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ । ਪਰ ਉਸਦੀ ਇਹ ਚਾਲ ਤੇ ਦੋਹਰੀ ਖੇਡ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਨਾ ਚਲ ਸਕੀ । ਲਾਹੌਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮਿਤ੍ਰਤਾ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨਾਂ ਉੱਪਰ ਸਖਤੀ ਕਰੇ । ਜਦੋਂ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਸਖਤੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਲੁਕੇ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਿਰਕੱਢ ਤੇ ਦਲੇਰ ਸਿੱਖ ਰਾਮ ਰੌਣੀ ਦੀ ਰਖਿਆ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁੱਜ ਗਏ ਤੇ ਕਈ ਬਾਹਰੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਭੇਜਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਦੀਪਮਾਲਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਘੇਰਾ ਪਾ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਹੁਕਮ ਪਾ ਕੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਇਬ ਸਦੀਕ ਬੇਗ ਜਲੰਧਰੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਆ ਰਲੀ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਈਚੋਗਿਲੀਆ ਜੋ ਉਸ ਵੇਲੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੇ ਮਾਤਹਿਤ ਸੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸੌ ਸਵਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰਾਮ ਰੌਣੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਕੱਚੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਰਾਮ ਰੌਣੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸੌ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਹਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਨ ਸਨ । ਪਰ ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਸਿੰਘ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਵੈਰੀ ਨਾਲ ਦੋ-ਦੋ ਹੱਥ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਜੜਾਂ ਪਾ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਸਮਾਨ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗਦਾ ਖੋਹ ਖਿੰਝ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਜਾ ਵੜਦੇ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਇਹ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ । ਅੰਦਰ ਜੋ ਦਾਣਾ ਪੱਠਾ ਸੀ ਉਹ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਰੋਜ਼ ਦੀਆਂ ਮੁੱਠਭੇੜਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰਲੇ ੨੦੦ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾ ਗਏ ਅਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਦਾ ਮਤਾ ਪਕਾਇਆ ।
ਇਹ ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਈਚੋਗਿਲੀਆ ਬਹੁਤ ਉਤਾਵਲਾ ਹੋ ਉੱਠਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖਣਾ ਉਸ ਲਈ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਆਨ-ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਇਕੋ ਇਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਉਸਾਰਿਆ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਕਿੱਦਾਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪੰਥ ਪਿਆਰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿੱਖੀ ਖ਼ੂਨ ਨੇ ਉਬਾਲਾ ਖਾਧਾ । ਉਸਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਬੰਨਕੇ ਭੇਜੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਫੇਸਲੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਿਸਦਾ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਇਸਤਰਾਂ ਇਕ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਯੋਗ ਅਵਸਰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਰਾਮਰੌਣੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ । ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਉੱਧਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਘੇਰਾ ਘੱਤਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਉੱਘੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੇ ਪਾਸਾ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਬੇਦਿਲੀ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ । ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਫਿਰ ਬਹਾਲ ਹੋ ਗਏ । ਉਹਨਾਂ ਉੱਪਰ ਪਿਆ ਘੋਰ ਸੰਕਟ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਈਚੋਗਿਲੀਏ ਦੀ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਕੀਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਟਲ ਗਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਸਬੂਤ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਂ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ-ਪੰਥ ਲਈ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਅੰਦਰਲੀ ਫੋਜ਼ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਮਾਨ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਇਸ ਔਕੜ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਅਸਰ-ਰਸੂਖ ਵਰਤਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਨੂੰ ਕਈ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜ ਕੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇਵੇ । ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਜੋਰ ਪਾ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੱਟੇ ਵੱਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਮਰੌਣੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ।
ਪੰਥ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਸੇਵਾ, ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਕੀਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਸਦਕਾ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਇਕ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰ ਇਕ ਸਿੱਖ ਉਸਦੀ ਦਲੇਰੀ, ਬੀਰਤਾ ਤੇ ਨਿਡਰਤਾ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਨ ਲਗ ਪਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਝੱਟ ਬਾਅਦ ਰਾਮਰੌਣੀ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਥਾਪਿਆ ਗਿਆ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਪੱਦਵੀ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੱਥ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭੀੜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ । ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਬਦਲ ਕੇ ਹੀ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ :
ਰਾਮਰੌਣੀ 'ਰਾਮਗੜ੍ਹ' ਭਯੋ ਜਿਸ ਦਿਨ ਸੇ ਮਸ਼ਹੂਰ,
ਠੋਕੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਭਏ ਲੜੇ ਜੋ ਵਕਤ ਜਰੂਰ ।
(ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼)
ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :
ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਭਾਈ ਅਤਿ ਵੱਡ ਸੂਰੇ ।
ਜਿਨ ਸੋਂ ਲੜ ਕੋਉ ਉਤਰਿਓ ਨਾ ਪੂਰੇ ।
ਉਨਕੀ ਪਿਠ ਦੇਖੀ ਕਿਨੇ ਨਾਹਿ ।
ਮਲੱਯੋ ਕਾਂਗੜਾ ਇਕ ਦਿਨ ਮਾਹਿ ।
ਸਤਿ ਧਾਰਨ ਤੇ ਭਏ ਪਾਤਸਾਹ ।
ਲਾਕਰ ਕਸੂਰ ਥੋਂ ਮੁਲਕ ਉਨ ਪਾਹਿ ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਹੈ ਹਿਸੇ ਚੁਹਰਾਮ ।
ਹਾਂਸੀ ਹਿਸਾਰ ਮਲ ਕਰੀ ਗੁਜਰਾਮ ।
ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂ ਜਿਨ ਫੜਯੋਂ ।
ਨਾਹੀ ਪਿਠ ਦੀਨੀ ਜਹਿ ਵਹਿ ਲੜਯੋਂ ।
੧੭੪੯ ਈ. ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉੱਕਾ ਹੀ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਤੇ ਸਦੀਕ ਬੇਗ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਸ਼ਤੀ ਫੌਜ ਭੇਜੀ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖਾਣ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ :
ਮੰਨੂੰ ਸਾਡੀ ਦਾਤਰੀ ਅਸੀਂ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਸੋਏ, ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਮੰਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਵੱਢਦਾ ਅਸੀਂ ਦੂਣ ਸਵਾਏ ਹੋਏ ।
ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਸਖਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਹੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਫੌਜ ਨੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਫਿਰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ੯੦੦ ਸਿੰਘ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਥੇਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸਨ । ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਫੌਜ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਿੰਘ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਲੜਦੇ ਮਰਦੇ ਨਿਕਲ ਗਏ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਫੌਜ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸਿੰਘਾਂ ਉੱਤੇ ਇਹ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ੧੭੫੩ ਈ: ਤੱਕ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੀਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ । ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਬੇਗਮ ਮੁਗਲਾਣੀ ਬੇਗਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਬਾਲਗ ਪੁੱਤਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਮੀਰ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਇਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹਕੂਮਤ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ । ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣੀ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਉਸਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਹੱਲਾ ਮਾਰ ਕੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਮ ਕਟੜਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਰੱਖਿਆ ।
ਮੁਗਲਾਣੀ ਬੇਗਮ ਦੇ ਸੱਦੇ ਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਚੌਥੀ ਵਾਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹ ਦਸੰਬਰ ੧੭੫੬ ਈ: ਤੋਂ ਅਪ੍ਰੈਲ ੧੭੫੭ ਈ: ਤੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਸੱਤ ਦਿਨ ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖੂਬ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਆਪਣੇ ਕਬਜੇ ਹੇਠ ਕਰ ਲਿਆ । ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਤੈਮੂਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਇਸ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਥਾਪਿਆ ਤੇ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਨਾਇਬ ਬਣਾਇਆ ਪਠਾਨ ਵੀ ਮੁਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੱਟੜ ਵੈਰੀ ਸਨ । ਤੈਮੂਰ ਖਾਨ ਨੇ ਵੀ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਖੁਰਾ-ਖੌਜ ਮਿਟਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਭੇਜੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿੱਲ੍ਹਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਡੇ ਵਾਂਗ ਰੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸੀ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਇੱਕਠੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਮਹਤੱਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਿਆਂ ਸਿੱਖ ਕਾਫੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਬੂ ਆ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਧਾੜਵੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੀ ਵੱਡੀ ਪਨਾਹਗਾਹ ਸੀ । ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣੇ ਜਨੂੰਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਸੰਨ ੧੭੫੭ ਈ: ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਡੱਟ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਪਰੰਤੂ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦੀ ਬੇਗਿਣਤ ਫੌਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਗਈ । ਅੰਤ ਜਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਕੋਈ ਆਸ ਨਾ ਰਹੀ ਤਾਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਿੱਖ ਕਿੱਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ । ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਬੀਰਤਾ ਭਰੇ ਟਾਕਰੇ ਤੋਂ ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ੍ਹ ਗਿਆ ਤੇ ਜੇਤੂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਅਮਨ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਢਾਇਆ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਕਈ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਆਪਣੀ ਸਭ ਸ਼ਕਤੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਜਲ ਨੂੰ ਛੱਕਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸਰੋਵਰ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਪੂਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਤੈਮੂਰ ਖਾਂ ਨੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੀ ਥਾਂ ਸਰਫਗਜ ਖਾਨ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਕੇ ਭੇਜਿਆ ਤੇ ਮੁਰਾਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਇਕ ਤੱਗੜੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਅਦੀਨੇ ਬੇਗ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚਾੜ ਦਿੱਤਾ । ਅਦੀਨੇ ਬੇਗ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਕਿਉਂਕਿ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਪਾਸੋਂ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਤਾਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਢਾਇਆ ਸੀ ਦੂਜਾ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਪੁਰਵਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਤੀਜਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਥੰਮ ਸਾਹਿਬ (ਕਰਤਾਰਪੁਰ) ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਬਦਲੇ ਲਈ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਾੜ ਵਿੱਚ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਮਦਦ ਦੇਣੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ । ਅਦੀਨੇ ਬੇਗ ਨੇ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜੋ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਸੋ ਤਿੰਨਾਂ ਦੀ ਮਿਲਵੀ ਫੌਜ਼ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ । ਤੈਮੂਰ ਖਾਂ, ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਿਲਵੀ ਫੌਜ ਨੇ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਹ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ । ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਕਾਇਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ੭੫ ਲੱਖ ਕਰ ਸਾਲ ਦਾ ਦੇਣਾ ਮੰਨਿਆ । ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਇੱਕਠੇ ਹੋ ਕੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਕਿੱਲ੍ਹੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਉਸਾਰ ਲਿਆ ।
ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਤਾਕਤ ਨੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ ਰਾਜ-ਭਾਗ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਜਾਣਗੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਨ ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਖੁਰਾ-ਖੋਜ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਬਖਸ਼ੀ ਨੂੰ ਇਕ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਤੋਰਿਆ । ਸਦਾ ਵਾਂਗ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੱਲਾ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਹੋਇਆ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਘਨਈਆ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ । ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਵੱਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾਏ ਪਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਫੌਜ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਕ ਰਾਤ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਮਘੋਰਾ ਕਰਕੇ ਸਿੰਘ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਏ ਅਮੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਬਖਸ਼ੀ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰਕੇ ਢਾਹ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ । ੧੭੫੮ ਈ: ਵਿੱਚ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਮਰ ਗਿਆ । ੧੭੫੪ ਈ: ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ੧੭੬੭ ਈ: ਤੱਕ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਚਾਰ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ੧੭੬੧ ਈ: ਵਿੱਚ ਪਾਣੀਪਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨਾਲ ਘਮਸਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਹੋਈ ਪਰ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਸਿੱਖ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚੋਂ ਅਲੱਗ ਹੀ ਰਹੇ । ੫ ਫਰਵਰੀ ੧੭੬੨ ਈ: ਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਸਿੰਘਾਂ ਉਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਜੋ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੁੱਪ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਦਿਨ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ, ਸਿੰਘਣੀਆਂ, ਬੱਚੇ, ਬੁੱਢੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੂਰਾਨੀ ਵੀ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ । ਪਰੰਤੂ ਸਿੱਖ ਇੰਨੇ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ । ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਘਲੂਘਾਰੇ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਹਾਕਮ ਜੈਨ ਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਬਦਲਾ ਲੈ ਲਿਆ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਵਿਅਰਥ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਰ ਲੈਪਲ ਗ੍ਰਿਫਨ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਹਾਸ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਹਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਿਗਲ ਵਜਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸਿਤਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਕਾਸ਼ ਤੇ ਚਮਕ ਉਠਿਆ । ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਮੁੜ ਕੇ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਫਿਰ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਉਸਾਰ ਦਿੱਤਾ । ਮਸ਼ਹੂਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਵਾਂਗ ਉਹ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਮਹਤੱਤਾ ਤੋਂ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਜਾਣੂ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਇਸ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਉਸੇ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਉਸਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰੜ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕੌਮੀ ਅਣੱਖ ਤੇ ਸਿੱਖੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਰੱਖ ਦਿਖਾਇਆ । ਇਸ ਵਾਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਘਣੀ ਅਬਾਦੀ ਉਸਾਰਨ ਦਾ ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਇੱਕ ਬਸਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਕਟੜਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ (ਰਾਮਗੜ੍ਹ) ਦੇ ਰਖਵਾਲਿਆ ਦੀ ਬਸਤੀ ਰਖਿਆ । ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਹਰ ਵਾਰੀ ਮੁੜ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਿਸ ਲਗਨ, ਪਿਆਰ, ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਤੇ ਸਿਰੜ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਕਰਕੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਮਲਾਂ ਨਾਲ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਖਾਲਸੇ ਨੇ ੧੭੪੮ ਈ: ਰਾਮਰੌਣੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਸਦਕੇ ਜੋ ਪੱਦਵੀ ਉਸਨੂੰ ਬਖਸ਼ੀ ਗਈ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਉਹ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੋਗ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਸੱਚੀਮੁਚੀਂ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਦੀ ਲਾਜ ਰੱਖ ਦਿਖਾਈ ।
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨਾਲ ਯੁੱਧ
ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਜੇਤੂ ਜਰਨੈਲ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਧਨ, ਲੁੱਟ ਦਾ ਸਮਾਨ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹਿੰਦੂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕਾਬਲ ਵੱਲ ਲਿਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜੋ ਵਾਪਸ ਮੁੜਵਾ ਲਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਘਰੋ-ਘਰੀਂ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਤਿਕਾਰੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ । ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਅਜੇ ਅਟਕ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਪਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਾਰ-ਧਾੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਦਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਫਰਵਰੀ ੧੭੬੨ ਈ: ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਅਤੇ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਢਾਉਣਾ ਅਬਦਾਲੀ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਚੁਣੌਤੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ । ੧੭ ਅਕਤੂਬਰ ੧੭੬੨ ਈ: ਨੂੰ ਉਸੇ ਸਾਲ ਦੀ ਦੀਵਾਲੀ ਤੇ ਲਗਭਗ ਸੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕਠੇ ਹੋਏ । ਪਿਪਲੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ ਇਸ ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਰਾਦਰੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ।
ਦਸੰਬਰ ੧੭੬੨ ਈ: ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲਈ ਅਜੇ ਲਾਹੌਰੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਜਨਵਰੀ ੧੭੬੪ ਈ: ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਸ. ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜੈਨ ਖਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਰ ਬੁਲਾਇਆ । ਇਹ ਸਾਰੀ ਖ਼ਬਰ ਕਾਬਲ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਅਬਦਾਲੀ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਅੱਗ ਭਬੂਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ । ਇਹ ਉਸਦਾ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਸੱਤਵਾਂ ਹਮਲਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਅਕਤੂਬਰ ੧੭੬੪ ਈ: ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖ ਲਾਹੌਰ ਖਾਲੀ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜੰਗਲਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਲੜਾਈ ਦਾ ਗੁਰੀਲਾ ਢੰਗ ਅਪਨਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੀਲੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਘੇਰੇ ਪਾ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਇਤਨਾ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਮੁੜਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਹ ਸਰਹਿੰਦ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਉਜੜਿਆ ਵੇਖਿਆ ਇੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਸੱਤ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਲਝਾਈ ਰਖਿਆ । ਸਿੱਖ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵੇਰੇ ਵੇਲੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਕੱਟ-ਵੱਡ ਕਰਦੇ ਤੇ ਫਿਰ ਝੱਟ-ਪੱਟ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟ ਜਾਂਦੇ । ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਉਲਟਾ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਵਾ ਕੇ ਮੁੜਦੀਆਂ । ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮੋਹਰੀ ਸਨ । ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬੀਰਤਾ, ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਖਾਵੇ ਤੋਂ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਇਸ ਵੱਡੀ ਕੌਮੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਅਬਦਾਲੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮੋਹਰੀ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਉਸਦੀ ਪੰਥ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਦੀ ਜਿਉਂਦੀ-ਜਾਗਦੀ ਮਿਸਾਲ ਸੀ ।
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਨਿਰਾਸ਼ਤਾ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਤਾਕਤ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਬੜਾ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਤਰਲੋਮੱਛੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਤਾਕਤ ਫੜ ਗਏ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪਵੇਗਾ । ਪਰ ਸਿੱਖ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਕੌਮ ਹੈ ਕਿ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਉਹ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੀ ਕਾਫੀ ਤਬਾਹੀ ਕਰ ਛੱਡੀ ਇਸ ਖਿਆਲ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਇਰਾਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰੀ ਹੋਰ ਤਾਕਤ ਅਜ਼ਮਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ੋਰ ਲਗਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਸੋ ਇਸ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ੧੭੬੭ ਈ: ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਭਾਰੀ ਸੈਨਾ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਅੱਗੋਂ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਏ । ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਵੱਧ ਗਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਟਾਕਰੇ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਇਹ ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਵੱਧੀ । ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਵੱਧਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਤਾਂ ਪੁੱਜ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਖਬਰਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਇਕ ਜਰਨੈਲ ਜਹਾਂਨ ਖਾਂ ਭਾਰੀ ਫੋਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਪਰ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਕਿੱਥੋਂ ਰੁੱਕਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਚਲਣ ਲੱਗੀਆਂ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੀ ਸੀ । ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਈ ਕਿ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਛੱਕੇ ਛੁਡਾ ਦਿੱਤੇ । ਅੱਜੇ ਇਹ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕੁ ਘੰਟੇ ਹੋਏ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ ਵਿੱਚ ਲੜ ਰਹੇ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਦੇ ਪੈਰ ਉੱਖੜ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ । ਜਦੋਂ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਤੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਦੀ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ ਉੱਧਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਜੰਗ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਪਰ ਅੰਤ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਣਾ ਪਿਆ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰਕੇ ਦਰਿਆ ਬਿਆਸ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਗਈ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੇ ਦਰਿਆ ਬਿਆਸ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਉੱਤੇ ਇਕ ਜਬਰਦਸਤ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਢਿੱਲਵਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਟੱਕਰ ਹੋਈ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਖੂਭ ਤਲਵਾਰ ਚਲਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਲੜਾਈ ਬੰਦ ਹੋਈ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੜਕੇ ਹੀ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਇਕ ਜਬਰਦਸਤ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਭਾਵੇਂ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅੱਗੋਂ ਹਮਲਾ ਰੋਕਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਹੁਣ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਗਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਨਾ ਟਿੱਕ ਸਕੀ । ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਪੈਰ ਉੱਖਾੜ ਦਿੱਤੇ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਰੋਹ ਦਾ ਭਰਿਆ ਤਲਵਾਰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜ ਕੇ ਆਪ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦ ਪਿਆ । ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਲਾ ਹੂ ਅਕਬਰ ਤੇ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦੇ ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਨੇ ਜਿਮੀਂ ਅਸਮਾਨ ਕੰਬਾ ਦਿੱਤੇ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਰਹੇ ਸਨ । ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਬਿਜਲੀ ਵਾਂਗ ਚਮਕ ਕੇ ਵਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਨੌਜਵਾਨ ਫੱਟੜ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੂੰ ਇਕ ਡੂੰਘਾ ਫੱਟ ਲੱਗਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਫੌਰਨ ਹੀ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਕੇ ਮਰ੍ਹਮ ਪਟੀ ਲਈ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਸਾਰੀ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਲੜ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਤਲਵਾਰ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਹੁਣ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਐਡੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਛੱਕੇ ਛੁੱਟ ਗਏ । ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਨੌਜਵਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਏਨੇ ਕੁ ਹੀ ਫੱਟੜ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਬੜੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋਰ ਲਗਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਗਿਆ । ਪਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਪੁਰ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਖਾਣ ਪੀਣ ਜਾਂ ਆਰਾਮ ਕੀਤਿਆਂ ਬਗੈਰ ਹੀ ਲਗਾਤਾਰ ਅਠਾਰਾਂ ਘੰਟੇ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਹੌਂਸਲਾ ਦੇਖ ਕੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਇਕਦਮ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਅਰਾਮ ਕਰ ਰਹੀ ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ ਉੱਤੇ ਇਕਦਮ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ ਪਲੋ ਪਲੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਕਿ ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਹਲਚਲ ਮੱਚ ਗਈ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਤਾਂ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਛਾਪਾ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਸਣੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਪਰ ਪਠਾਣੀ ਫੌਜ ਲਗਭਗ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲੜਦੀ ਮਰਦੀ ਰਹੀ । ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਦਸ਼ਾ ਵੇਖ ਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਫਿਰ ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕਰ ਲਿਆ ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੁਰੀਲਾ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਵਾਲਾ ਕੇਵਲ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਹੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮਲੀਆਮੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਢਿੱਲਵਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਸਮੇਤ ਰਿਆਸਤ ਨਾਹਣ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਦਾ ਭਾਰੀ ਇੱਕਠ ਕੀਤਾ ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਣ ਦੀਆਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੂਹੀਆਂ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਜਾ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਸਣੇ ਰਿਆਸਤ ਨਾਹਣ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਕਦਮ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਵੇ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਨੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਚੌਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਵੜ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੂੰ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਇਕਦਮ ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ਼ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਕੱਟ-ਵੱਢ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇ । ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਅੱਜੇ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਰਾਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ । ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੇ ਇਕਦਮ ਜਾ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਅਜੇ ਹਥਿਆਰ ਹੀ ਸੰਭਾਲ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਅਫਗਾਨ ਨੌਜਵਾਨ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਛਾਪੇ ਨਾਲ ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਹਲਚਲ ਮੱਚ ਗਈ । ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਗਏ । ਇਸ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਟੱਕਰ ਹੋਈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਥਾਹ ਜੋਸ਼ ਸੀ ਇਹ ਲੜਦੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਜਥੇਦਾਰੀ ਹੇਠ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਬੜੀ ਗਹਿਗੱਚ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੜ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ ਹਕੂਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ । ਇਸ ਲਈ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਆਗੂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲੈਣੀ ਹੀ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗੀ । ਭਾਵੇਂ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜਦੂਤ ਰਾਹੀਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਵੱਲ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੁਲਾਹ ਕਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਗਲ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਾ ਕੀਤੀ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਏ ਰਾਜਦੂਤ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਵੱਲ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਸਬੰਧ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ :
ਕਊ ਕਿਸੀ ਕਉ ਰਾਜ ਨਾ ਦੇ ਹੈਂ ।
ਜੋ ਲੇ ਹੈਂ ਨਿਜ਼ ਬਲ ਸੇ ਲੇ ਹੈਂ ॥
ਭਾਵ ਸਾਡੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਰਾਜ ਅਸੀਂ ਆਪੇ ਹੀ ਲੈ ਲਵਾਂਗੇ ਅਸੀਂ ਤੇਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੂਬੇਦਾਰੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਮੁਗਲਭਾਂਜ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਫੌਜ ਦੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕੌਮ ਦੀ
ਅਜਿੱਤ ਦਲੇਰੀ, ਅਚੁੱਕ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਬਸ ਹੋ ਗਿਆ ਉਸਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਜੱਥਿਆਂ ਨੇ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਇੰਜ ਸਿੱਖ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਏ ।
ਮ: ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਤੇਜ ਪ੍ਰਤਾਪ ਵੱਧਣਾ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਪਰ ਕਬਜਾ ਕਰਨਾ (੧੭੬੭ ਈ. ਤੋਂ ੧੭੭੪ ਈ. ਤੱਕ)
ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਹੀ ਢਹਿੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਮੁਗਲੀਆ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਮਹਿਲ ਉਸਾਰਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ । ਕਈ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਮੁਗਲਾਈ ਬੇਗਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜੇ ਹੇਠ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕਈਆਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਸਿੱਕਾ ਜਮਾਇਆ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਛੇਤੀ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਵਰਗੇ ਬਲਵਾਨ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਦਸ ਸਾਲ ਤੱਕ ਉਹ ਕਦੀ ਅਬਦਾਲੀ ਤੇ ਕਦੀ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨਾਲ ਜੋ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਾਕਮ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਨਾ ਜਮਾਂ ਸਕੇ ।
ਜਦੋਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਕਿਲ੍ਹੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹੇਦਾਰ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਵੀ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨਈਏ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਬਟਾਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਦੇ ਸਾਰ ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਇਹ ਇਲਾਕੇ ਖੋਹ ਲਏ ਸਨ । ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਤੇ ੧੭੫੮ ਈ: ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਰੌਲਾ ਪੈ ਗਿਆ । ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਆਮਦ ਨੇ ਹਕੂਮਤ ਮੁਗਲਾਂ ਪਾਸੋਂ ਖੋਹ ਕੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਬੜੀ ਕਾਮਯਾਬ ਟੱਕਰ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ੧੭੬੨ ਈ: ਵਿੱਚ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜ਼ੈਨ ਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਹਾਕਮ ਖਵਾਜਾ ਉਬੇਦ ਖਾਂ ਪਾਸੋਂ ਵੀ ਈਨ ਮਨਵਾਈ ।
ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਜ਼ੈਨ ਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੇ ਖਵਾਜਾ ਉਬੇਦ ਖਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਨੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ । ਉਸਨੇ ਵੀ ੧੭੬੧ ਈ: ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆ ਉੱਤੇ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਬਟਾਲਾ, ਕਲਾਨੌਰ, ਦੀਨਾ ਨਗਰ, ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ, ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਕੰਢੀ, ਕਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਘੁਮਾਣ ਉੱਪਰ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾਇਆ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਉਸਨੇ ਵਰਤਮਾਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਸ. ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਛੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਸ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਸਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਆਮਦਨ ਨੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਬਲਵਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਹੁਣ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉੱਘੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਹੋਰ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰਨ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੂਣਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਝੱਟ ਪਿੱਛੋਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੇ ਵਰਤਮਾਨ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਇਲਾਕਿਆ ਵੱਲ ਪੈਰ ਪਸਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਟਾਂਡਾ ਉੜਮੁੜ, ਦਸੂਹਾ, ਮੁਕੇਰੀਆਂ, ਮਨੀਵਾਲ, ਸਰਹੀਂ, ਮੰਗੋਵਾਲ, ਮਿਆਣੀ, ਦੀਪਾਲਪੁਰ, ਰੋਹਿਤ, ਸ਼ਰੀਫਗੰਜ ਆਦਿ ਇਲਾਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਏ । ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਉਸਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬੜੀ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੁੱਖ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਸੋ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਆਈ ਇਹ ਇਲਾਕੇ ਉਸਦੇ ਕਬਜੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਸ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸਾਲਾਨਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਈ । ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਜਰਨੈਲ ਕਦੀ ਵੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ । ਉਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰਨ ਲਈ ਉਤਾਵਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਤੋਖ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਸ ਵਕਤ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਬਲਵਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਕਨ੍ਹਈਏ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਸੀ ਜੋ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਮਿੱਤਰ ਸੀ । ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਈਏ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਹੁਣ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਲਈ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵੱਲ ਵੱਧਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਬਾਰੇ ਕਦੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਚਿਆ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਂਗੜਾ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਘੀ ਰਿਆਸਤ ਸੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਉਹਨੀ ਦਿਨੀਂ ਘੁਮੰਢ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਜੋ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਵੱਲੋਂ ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਫੌਜਦਾਰ ਰਹਿ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਕੋਟ ਕਾਂਗੜੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਉਸਦੀ ਬਲਵਾਨ ਫੌਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਟਿੱਕ ਨਾ ਸਕਿਆ । ਉਸਨੇ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਿਆ ਸਾਲਾਨਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਕੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ । ੧੭੬੭ ਈ: ਤੱਕ ਉਹ ਬਰਾਬਰ ਇਹ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਰਿਹਾ ।
ਕਾਂਗੜੇ ਦੀ ਮਹਾਨ ਜਿੱਤ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹਾਨਤਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਜਿੱਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਪਹਾੜੀ ਕੋਲ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਇਲਾਕੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਅਧੀਨ ਜਗੀਰ ਵੱਜੋਂ ਸਨ ਤੇ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਰੌਹਬ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾਉਣਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਈ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਲੜਾਈ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਕ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤ ਨੂਰਪੁਰ ਦੀ ਹੱਦ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨਾਲ ਲਗਦੀ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਰਾਜੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਕਰ ਦੇਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ । ਕਾਂਗੜੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਉੱਘੀ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤ ਚੰਬਾ ਸੀ । ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇਸ ਰਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਉਦੋਂ ਉੱਥੇ ਇਕ ਨਬਾਲਕ ਰਾਜਾ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਹਕੂਮਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਮੰਨ ਕੇ ਸਾਲਾਨਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀਪਾਲਪੁਰ, ਅਨਾਰਪੁਰ, ਦਤਾਰਪੁਰ, ਹਰੀਪੁਰ, ਜਸਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹਨ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸਾਲ ਦਾ ਕਰ ਮਿਲਦਾ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਜਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਵੱਧ ਗਈਆਂ । ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਾ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬੇ ਦਾ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਾ ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਜਿੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਖਿੰਡੇ ਹੋਏ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪੱਕਾ ਕੇਂਦਰੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ । ਬਟਾਲਾ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬਲਵਾਨ ਭਰਾ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਲਾਨੌਰ ਦੂਸਰੇ ਭਰਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਪਰ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸਦੇ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਮਹਤੱਤਾ ਨੂੰ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਉੱਤੇ ਕਰੜੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤਲਵਾੜਾ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਿਲ੍ਹਾ ਉਸਾਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਮਾਨ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਕਤ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੇਠ ਲਿਆਉਣ ਨਾਲੋਂ ਉਸਨੇ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਲਾਨਾ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਠੀਕ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਇਹ ਨੀਤੀ ਸਫਲ ਸਿੱਧ ਹੋਈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਰ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਵੀ ਬਣੀ ਰਹੀ । ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਇਹ ਜਿੱਤ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਕਿ ਕਈ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ ਬਹੁਤ ਬਲਵਾਨ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਰਾਜਾ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਦਲੇਰ ਰਾਜਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਅਜਿਹੇ ਕਠਿਨ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸਫਲ ਕਬਜ਼ਾ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨਾਮਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਬਲਵਾਨ ਤੇ ਦਲੇਰ ਨੀਤੀਵਾਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ।
ਪੰਥਕ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚੋਤਾਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਮ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਸਦਾ ਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਦੇ । ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਭਾਗ ਸੰਭਾਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮਾਇਆ ਰੂਪੀ ਨਾਗਣ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਡੰਗ ਮਾਰਿਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਟ ਪੈ ਗਈ । ਇਸ ਫੁੱਟ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਤੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨਈਏ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਗੂੜੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਲਾਕਿਆ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਬਣੀ ਰਹੀ ਪਰੰਤੂ ਕਸੂਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲੁੱਟ ਦੇ ਮਾਲ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਜਿਹੀ ਅਣਬਣ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਵੱਧ ਕੇ ਇਸਨੇ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ । ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀਂ ਵਿੱਚ ਕਸੂਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸਨੂੰ ਹੋਰ ਸਭ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਝ ਕੇ ਕਈ ਅਮੀਰ ਘਰਾਣੇ ਇੱਥੇ ਆਣ ਕੇ ਵੱਸ ਗਏ ਸਨ । ਕਸੂਰ ਦੇ ਪਠਾਣਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਕਨ੍ਹਈਆ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਹਿੰਦੂ ਹਿਰਦੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ । ਉਸ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਗੁਪਤ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਪੁੱਛਗਿਛ ਕੀਤੀ । ਹਿਰਦੇ ਰਾਮ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਣ ਤੋਂ ਟਾਲਮਟੋਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਪਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਹਿਰਦੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਮਾਰੇ ਹਿਰਦੇ ਰਾਮ ਨੇ ਹੀਰਿਆਂ ਅਤੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੀ ਸੰਦੂਕੜੀ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਪਰ ਇਤਨੀ ਮਾਇਆ ਦੇਖ ਕੇ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਨ ਡੋਲ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਾਰਾ ਮਾਲ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਪਾਸ ਜਾ ਕੇ ਦੱਸੇ ਪਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੋਖੇਬਾਜੀ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਨਿਕਲੇਗਾ । ਪਰ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਹਿਰਦੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਤਾੜ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮਾਲ ਲਿਜਾਉਣ ਦਾ ਭੇਦ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਦੱਸੇ । ਪਰ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਆਖਰ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਲੁੱਕੀ ਛੁੱਪੀ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਕਨ੍ਹਈਏ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸੂਹ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਖੱਟਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਿਰਦੇ ਰਾਮ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਵਾਲਾ ਝਗੜਾ ਏਨਾ ਵਧਿਆ ਕਿ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਕਨ੍ਹਈਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਹੋਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਪਰੰਤੂ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਨੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝਗੜੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਅਰਥਾਤ ਮਾਲ ਵਾਲੀ ਸੰਦੂਕੜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿ ਗਈ । ਭਾਵੇਂ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਨੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਕਨ੍ਹਈਆ ਨੂੰ ਦਿਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਪਰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਤੇ ਕਨ੍ਹਈਆ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਕ ਹੋਰ ਵੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਬਣ ਗਏ ਤੇ ਉਹ ਸੀ ਸਾਂਝੇ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮਾਲੀਏ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਇਹ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਕੱਟੜ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਈ । ਜੈ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਈਰਖਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ ਸੀ ਤੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਉਸਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀਆਂ ਵਿਉਂਤਾਂ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।
ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਰਾਜਾ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੜਾ ਉਤਾਵਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਖਿਲਾਫ ਭੜਕਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਦਦ ਦੇਣ ਦਾ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ । ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੁੱਕ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ ਕੇਵਲ ਮੇਰੇ ਹੀ ਕਾਰਨ ਤੇਰੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਦਾ ਹੀ ਫ਼ਲ ਹੈ । ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਨੂੰ ਫਿਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਮੰਨਣੀ ਪਈ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਮਰ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ ਇਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਕਈ ਵਾਰ ਛੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ । ੧੭੭੪ ਈ: ਤੱਕ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੀ । ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਨੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨਈਏ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਤੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨਈਏ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜੇ ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹਾ ਆ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਰਸੂਖ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ਤੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆ ਉੱਪਰ ਅਧਿਕਾਰ ਢਿੱਲਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਲਵਾਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪਠਾਨਕੋਟ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਰਾ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਪਾਸ ਸੀ । ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਵਿਧਵਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਸਾਕ ਸ. ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਕਨਈਏ ਦੇ ਭਰਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਠਾਨਕੋਟ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਕਨ੍ਹਈਏ ਦੇ ਕਬਜੇ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਤੜਪ ਉੱਠਿਆ ਕਨ੍ਹਈਏ ਨੂੰ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਕੋਲੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗੀ ਤੇ ਕਨ੍ਹਈਏ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਜੰਮੂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਦਿਉ ਅਤੇ ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਚੱਡਾ ਵੀ ਭੰਗੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਤੇ ਆ ਗਿਆ । ਇੱਧਰ ਕਨਈਏ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਟਾਕਰੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ।
ਜਦੋਂ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਨੇ ਕਨ੍ਹਈਏ ਪਾਸੋਂ ਪਠਾਨਕੋਟ ਵਾਪਸ ਮੰਗਿਆ ਪਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਟਾਲ ਮਟੋਲ ਕਰ ਛੱਡਿਆ । ਜਦ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਗਲਬਾਤ ਦਾ ਕੁਝ ਸਿੱਟਾ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਭੰਗੀਆਂ ਨੇ ਪਠਾਨਕੋਟ ਉੱਤੇ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ ਤਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਹੂ ਡੋਲਵੀਂ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ । ਭੰਗੀ, ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ, ਰਣਜੀਤ ਦਿਉ ਅਤੇ ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਚੱਡਾ ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਨ । ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਕਨ੍ਹਈਏ, ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਸਨ । ਲੜਾਈ ਬੜੀ ਤੁਲਵੀਂ ਸੀ ਉਸ ਵਕਤ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨਾਲ ਇਕ ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਘੋੜਾ ਅਚਾਨਕ ਤਵੀ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਪਰੰਤੂ ਚੰਗੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਬਚਾ ਲਿਆ । ਭੰਗੀਆਂ ਤੇ ਕਨ੍ਹਈਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਲਈ ਬੜੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਇਸ ਹਾਰ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਰੋਹਬ-ਦਾਬ ਨੂੰ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਧੱਕਾ ਲੱਗਾ । ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਲੜਾਈ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਅੱਗੋਂ ਲਈ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਵੀ ਉਸਦੇ ਪੱਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਗਏ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਅਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਦੋਵੇਂ ਸਰਦਾਰ ਹੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਲਈ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਡਾਹ ਕੇ ਇੱਕਠੇ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜਾਇਆ ਸੀ । ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿੱਚ ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਸੀ । ਪਰ ਇਸ ਲੜਾਈ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਪੱਕਾ ਦੁਸ਼ਮਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਝਗੜਾ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਭੰਗੀਆਂ ਤੇ ਕਨ੍ਹਈਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੇ ਇਸ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
੧੭੭੫ ਈ: ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਹੂਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆ ਬਿਆਸ ਦੇ ਕੰਢੇ ਲੜਾਈ ਹੋਈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਰਦਾਰ, ਆਹਲੂਵਾਲੀਆਂ ਦੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਫੱਟੜ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਵੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਵੱਧ ਗਈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਅਤੇ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਪਰ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵੱਧਦੀ ਗਈ । ਅੰਤ ਇਹ ਖਿਚੋਤਾਨ ਏਨੀ ਵੱਧੀ ਕਿ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ ਭਾਰੀ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਾ ਰਿਹਾ । ਇਕ ਦਿਨ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਦਾ ਖੇਡਦਾ ਨੰਗਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਨਿਕਲਿਆ ਇਹ ਪਿੰਡ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਸ. ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਜੋ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਸੀ ਦੀ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਫੱਟੜ ਹੋ ਗਿਆ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਦੌੜਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਸ. ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਫੜ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਜੋ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ ਉੱਥੇ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ । ਪਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ ਬੜਾ ਨਿੱਘਾ ਪਿਆਰ ਭਰਿਆ ਵਰਤਾਓ ਕੀਤਾ । ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਸ. ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਯੋਗ ਸਲੂਕ ਦੀ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਮੁਆਫੀ ਵੀ ਮੰਗੀ । ਜਦੋਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਉਧਰ ਸਾਰੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਤੇ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇਕ ਪਾਲਕੀ ਘੋੜਾ ਅਤੇ ਖਿਲਤ ਦੇ ਕੇ ਬੜੇ ਮਾਣ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਉਸਦਾ ਇਹ ਸਲੂਕ ਤੇ ਉੱਚਾ ਆਚਰਨ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਨਾ ਸੁਧਾਰ ਸਕਿਆ ।
ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੂੰ ਫੜਨ ਦਾ ਸਾਰੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਬੁਰਾ ਮਨਾਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਰਦਾਰ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਏ । ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਵੀ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਉੱਘੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਭੰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਕਨ੍ਹਈਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਕਨ੍ਹਈਆਂ ਦਾ ਪੱਖ ਲਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨਾਲ ਇਹ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਦੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧਤਾ ਹੋਰ ਵੱਧ ਗਈ । ਇਹ ਵਿਰੋਧਤਾ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਵੱਧੀ ਕਿ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਨੂੰ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਜੰਗੀ ਸਮਾਨ ਗੱਡੇ, ਬੇੜਾ, ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਫੌਜੀ ਸਮਾਨ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਤਨੀ ਭਾਰੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਵਾਂ ਤੁਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਉਤਲੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਸਰਦਾਰ ਉਸਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗਠਜੋੜ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ, ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਪੰਥਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਹਾਮੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁਲਾਹਕੁਲ ਪਾਲਿਸੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ।
ਮਹਾਂਰਾਜਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਪਤਨ (੧੭੭੬ ਈ: ਤੋਂ ੧੭੮੩ ਈ:)
ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਦੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਦੀ ਹਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਂਦਾ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸਾਰੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਭੈਅ ਖਾਣ ਲੱਗੇ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਭਾਰੀ ਖਤਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਾ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਰਦਾਰ, ਕਨ੍ਹਈਏ, ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਅਤੇ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਸਭ ਨੂੰ ਵੱਖਰੋ-ਵੱਖਰੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦੇ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਲੜਨ ਦੀ ਥਾਂ ਮਿਲਕੇ ਲੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਤਗੜਾ ਗਠਜੋੜ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਸਾਂਝੇ ਮੋਰਚੇ ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤਾ ਹੱਥ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਦਾ ਸੀ । ੧੭੭੬ ਈ: ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਕੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਪਾਸੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗੀ ਚਾਰ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਮਦਦ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਲਵਾਨ ਮਿਸਲਾਂ ਨਾਲ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਚੌਹਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਕਠੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਬੜੀ ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਜਾਂਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਨੇ ਬਟਾਲੇ ਦੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਬਟਾਲੇ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਕਿੱਲ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ । ਜਿਸ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਭਰਾ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਕਈ ਦਿਨ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਫੌਜਾਂ ਜਿੱਤ ਵੱਲੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਹੁਣ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਛੱਲ-ਕਪਟ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀ ਸਕੀਮ ਬਣਾਈ ਤੇ ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਕੁਝ ਨੌਕਰਾਂ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਵਤ ਵੱਜੋਂ ਕੁਝ ਧਨ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗੰਢ ਲਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਖੋਲ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਸੰਮਲਿਤ ਫੌਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਵੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਕਲਾਨੌਰ ਜਿਸਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਦਲੇਰ ਸੀ । ਉਹ ਸੂਰਮਾ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਲੜਿਆ ਤੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਠੀਕਰੀਵਾਲ ਦੇ ਲਾਗੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਸੰਮਲਿਤ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਕਬਜਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸ. ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਾਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਕਿਤੇ ਵੀ ਵੈਰੀ ਨਾਲ ਜੰਮ ਕੇ ਨਾ ਲੜ ਸਕਿਆ । ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਲਾਕੇ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬੇ ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਇਲਾਕੇ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ, ਕਨ੍ਹਈਏ, ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਤੇ ਭੰਗੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਏ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਉਸਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਏ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ ਵੀ ਉਸਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸੋ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਾਰ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਵੀ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਚਾਰ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਗਠਜੋੜ ਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ । ਸਗੋਂ ਸਤਲੁਜੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਏ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ੧੭੭੬ ਈ: ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਨਤੀਜੇ ਵੱਜੋਂ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਉਤਰ ਵਿਚਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਤਾਕਤ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਅਜ਼ਮਾਉਣ ਲਈ ਜਿਉਂ ਹੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਟਿਆਲੇ ਦਾ ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੋ ਰਾਜਾ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੋਤਰਾ ਸੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ ਆਖਿਆ । ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਉਸਦੀ ਸਿਆਣਪ ਦਲੇਰੀ, ਤਜ਼ਰਬੇ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਬਲ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਫਿਰ ਨਾਲ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਕੋਲ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨ ਵੀ ਸਨ । ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭੱਟੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੜਾ ਭਿਆਨਕ ਯੁੱਧ ਛੇੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਵਰਗੇ ਨਿਪੁੰਨ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਅਤਿਅੰਤ ਲੋੜ ਸੀ । ਸੋ ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰਨ ਦਾ ਆਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਹਾਂਸੀ ਤੇ ਹਿਸਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜਗੀਰ ਵੱਜੋਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਅਜ਼ਮਾਈ ਲਈ ਹੋਰ ਪਰ੍ਹੇ ਹਰਿਆਣੇ ਤੇ ਯੂ. ਪੀ. ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਹਾਂਸੀ, ਹਿਸਾਰ ਦੀ ਜਗੀਰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਸਨੇ ਇਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਸਫਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਰਾਜੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਵੀ ਕੀਤੀ । ਅਜੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਹਾਂਸੀ ਹਿਸਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪਟੌਦੀ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਨਵਾਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਹੋਰ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ ਕਰਕੇ ਕਾਫੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਫੌਜ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਰਿਆਸਤ ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ।
ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਇੱਕਲਾ ਐਡੀ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਕੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਸੱਦ ਭੇਜਿਆ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਰਦਾਰ ਝੱਟਪੱਟ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਵਾਬ ਪਟੋਦੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਭਜਾਇਆ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵਾਬ ਪਟੋਦੀ ਨੇ ਪਟਿਆਲੇ ਵਲ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਬਲ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਉੱਨਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੇ ਗਵਾਂਢੀ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਉਸ ਨਾਲ ਈਰਖਾ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸਿਆਲਬਾ ਉਸਦਾ ਕੱਟੜ ਦੁਸ਼ਮਨ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਰਾਜੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ੧੭੭੮ ਈ: ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸਿਆਲਬਾ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਵੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸਿਆਲਬਾ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।
੧੧੭੮ ਈ: ਦਾ ਵਾਕਿਆ ਹੈ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਸੀ । ਅਬਦੁਲ ਅਹਦ ਖਾਨ ਉਸਦਾ ਇਕ ਵਜ਼ੀਰ ਸੀ ਉਹ ਬਹੁਤ ਚਲਾਕ ਅਤੇ ਚਾਪਲੂਸ, ਮੌਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸਾਂਭੀ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਪਰ ਉਹ ਸੂਰਮਾ ਸਦਾ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਹੀ ਖੱਟਿਆ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸਦਾ ਭਰਾ ਅਬਦੁਲ ਕਾਸਿਮ ਖਾਨ ਕੈਥਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇਸੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ਼ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਪਾਸੋਂ ਹਾਂਸੀ ਹਿਸਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ੩੦ ਸਤੰਬਰ ੧੭੭੫ ਈ: ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਡਾਢਾ ਪਿਆਸਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ
ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕੇ । ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗਾ । ਉਸਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਆਪਣੇ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਵਜ਼ੀਰ ਮਾਜਦ ਉਲ ਦੌਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਫਰਗੰਦ ਬਖਤ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਇਕ ਭਾਰੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜੀ । ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਕਰਨਾਲ ਦੇ ਲਾਗੇ ਪੁੱਜੀਆਂ ਤਾਂ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਕਾਂਡੀ, ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ, ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਕੈਥਲੀਆ ਆਦਿ ਕਈ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਪਟਿਆਲੇ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਗਏ । ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਗਠਨ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਵਾਹੋਦਾਹੀ ਕੂਚ ਕਰਕੇ ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਡੇਰੇ ਲਾ ਲਏ ।
ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਬਿਪਤਾ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਮਤਲਬ ਲਈ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੋਂ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗੀ ਤੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਵੀ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫੌਜੀ ਮਹਤੱਤਾ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀਆਂ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸਦੀ ਨਿਪੁੰਨ ਜਰਨੈਲੀ ਤੇ ਫੌਜੀ ਯੋਗਤਾ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਉੱਪਰ ਭਾਰੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਤੇ ਮਾਜਦ ਉਦ ਦੌਲਾ ਨੇ ਹਾਰ ਖਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਮੁੜਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪਾਣੀਪਤ ਵੱਲ ਨੱਸੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਕੇ ਲੁੱਟ ਦੇ ਮਾਲ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਹੱਥ ਰੰਗੇ । ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵੱਧ ਤੇ ਬਲਵਾਨ ਫੌਜਾਂ ਉੱਪਰ ਇਹ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਬਹੁਤ ਬੁਲੰਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਗੰਗਾ-ਜਮਨਾ ਅਤੇ ਦੁਆਬੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਉੱਘੇ ਨਵਾਬਾਂ ਤੋਂ ਕਰ ਉਗਰਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਉਹਨਾਂ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਅਤੇ ਮੁਜ਼ਫਰ ਨਗਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਜਿੱਤੇ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਸ. ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਮੁਜ਼ਫਰਪੁਰ ਅਤੇ ਮੀਰਪੁਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਜਿੱਤਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਮੇਰਠ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਜਾ ਪਏ । ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਜਬੀਤਾਂ ਖਾਨ ਤੋਂ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਕਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਗਰਾਏ ਤੇ ਫਿਰ ਚੰਦੋਸੀ ਤੇ ਜਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਲਏ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਸਾਂਬਲ, ਕਾਂਸਗੰਜ, ਕੋਸੀ ਗੰਜ, ਖੁਰਜਾ, ਸਿਕੰਦਰਾ ਤੇ ਦਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ । ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਅਗਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦਿੱਲੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋਂ ਵੀ ਲੱਖ ਰੁਪਿਆ ਕਰ ਵੱਜੋਂ ਉਗਰਾਇਆ ਅਤੇ ੧੧ ਮਾਰਚ ੧੭੮੩ ਈ: ਨੂੰ ਸਿੰਘ ਦਿੱਲੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਏ । ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਸਿੱਖ ਕਈ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣੇ ਰਹੇ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਗਲਪੁਰ ਜਿੱਤਿਆ ਫਿਰ ਮਜਨੂੰ ਟਿੱਲੇ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਅੱਗ ਲਗਾਈ ਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਉਸ ਪਾਸੇ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਫਿਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਲਾਹੌਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਰਸਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ । ਜਦੋਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜ ਭੱਜ ਉੱਠੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜਿਆ । ਉਥੋਂ ਉਸਨੇ ਹੋਰ ਧਨ ਦੌਲਤ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਤੋਪਾਂ, ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਵਾਲੀ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੀ ਪੱਥਰ ਦੀ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਸਿੱਲ ਹੱਥ ਲੱਗੀ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਮਹਿਲਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਤਾਂ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਦੂਸਰੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜਨਤਾ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਵੱਜੋਂ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਤੇ ਸਾੜਨ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇ । ਇਸ ਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਲੁੱਟਣ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕਿਹਾ ਅਸਾਂ ਜੋ ਜਿੱਤ ਜਿਤਣੀ ਸੀ ਉਹ ਜਿੱਤ ਲਈ । ੧੧ ਮਾਰਚ ੧੭੮੩ ਈ: ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਕੇਸਰੀ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਅਤੇ ੧੨ ਮਾਰਚ ੧੭੮੩ ਈ: ਨੂੰ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ । ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ੧੭੮੩ ਈ: ਵਿੱਚ ੬੫ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਭੋਗ ਕੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਰਾਹ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਗਿਆ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਵਧਿਆ । ਉਹ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਪੰਜਾਬ ਪਹੁੰਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਸਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹਿਸਾਰ ਤੋਂ ਸਿੱਧਾ ਕੂਚ ਕਰਕੇ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਵੇ । ਪਰ ਮਾਲਵੇ ਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਦਾ ਰਾਹ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਬੂੜੀਆ, ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਡਲੇਵਾਲੀਆ, ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਅੰਬਾਲੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਗਠਜੋੜ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਜੁੱਟ ਨੇ ਮਿਲਕੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਪਰ ਇਸ ਜੁੱਟ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਹਾਰ ਖਾਧੀ । ਮੁਆਫ਼ੀ ਵੱਜੋਂ ਉਸਨੂੰ ਤਿੰਨ ਘੋੜੇ ਭੇਟ ਕੀਤੇ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਰਵਾਂ-ਰਵੀਂ ਸਤਲੁਜ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਗਿਆ । ਅਜੇ ਉਹ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੋਟ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਹੀ ਪੁੱਜਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਵੱਲੋਂ ਭੇਜਿਆ ਇਕ ਦੂਤ ਰਾਇ ਅਹਿਮਦ ਆ ਕੇ ਮਿਲਿਆ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਦੀ ਕਨ੍ਹਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਵਿਗੜ ਗਈ ਸੀ । ਤੇ ਉਸਨੇ ਕੰਨ੍ਹਈਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਪਾਸੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਸੋ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਲਈ ਸ਼ਗਨ ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਉਸਨੂੰ ਆਸ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਲਈ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗੀ ।
ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸੀ (੧੭੮੩ ਈ: ਤੋਂ ੧੭੮੪ ਈ:)
ਸ. ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਤੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਨੇ ਰਲ ਕੇ ਜੰਮੂ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਸਕੀਮ ਬਣਾਈ ਸੀ । ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕਲੇ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਸਮੇਤ ਜੰਮੂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਧਨ ਮਾਲ ਲੁੱਟ ਲਿਆ । ਕਨ੍ਹਈਏ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਨੂੰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਨੇ ਭਾਰੀ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ । ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਇਸ ਹੱਤਕ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਯੋਗ ਅਵਸਰ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਸੀ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਵੀ ਕਨ੍ਹਈਏ ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ ਖਾਰ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਕਿਉਂਕਿ ੧੭੭੪ ਈ: ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਜਿਤਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ ਨੇ ਇੱਕਲੇ ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਖਰ ਕਾਫੀ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਈ ਗਈ । ਰਾਇਕੋਟ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹੋਈ ਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਕ ਲਿਖਤੀ ਸੰਧੀ-ਪੱਤਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ, ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ, ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਇਕ ਗਠਜੋੜ ਕਰਕੇ ਇਕ ਤ੍ਰਿਪੱਖੀ ਪੱਤਰ ਉੱਪਰ ਦਸਤਖਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਫੌਜੀ ਗਠਜੋੜ ਦੇ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਾਣੂ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੀ ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸ. ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨਾਲ ਗੰਢ ਤਰੁੱਪ ਕਰ ਲਈ । ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਤੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਚਿਰ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ । ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਨੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਰਦਾਰ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਡੋਡੀਏ ਨੂੰ ੮ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਰੋਕਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ । ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ਉਲਟਾ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ।
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਲੜਾਈ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਕੰਨ੍ਹਈਏ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ੧੭੬੩ ਈ: ਵਿੱਚ ਕਸੂਰ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਹੀ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝ ਗਿਆ ਸੀ । ਸੋ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਦਾਨੀ ਫੌਜ ਦੀ ਕਮਾਨ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਨੂੰ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਮਜੀਠੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਕਾਰਨ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਕਨ੍ਹਈਏ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਅਣਬਣ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਵੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆਂ ਦੀ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਆ ਰਲੇ । ਬਟਾਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਚੱਲ ਦੇ ਕੋਲ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਲਹੂ ਡੋਲਵੀਂ ਲੜਾਈ ਹੋਈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੰਨ੍ਹਈਏ ਹਾਰ ਗਏ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਕੰਨ੍ਹਈਏ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਕੰਨ੍ਹਈਆ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ । ਉਸਦੀ ਰਾਣੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੂੰ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਬਟਾਲੇ ਤੋਂ ਨੱਸਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਬਟਾਲਾ ਸੰਮਲਿਤ ਫੌਜ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਹੇਠ ਆ ਗਿਆ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਕਲਾਨੌਰ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਪਾਸ ਸੀ ਉਹ ਬੜੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਲੜਿਆ ਪਰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਲਾਨੌਰ ਵੀ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰ ਲਿਆ । ਫਿਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਪਿੱਛਾ ਕਰਕੇ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ । ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ, ਮਤੇਵਾਲ, ਦਾਦੂਵਾਲ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਕਈ ਛੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਝੜਪਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਫਿਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਜੰਮ ਕੇ ਨਾ ਲੜ ਸਕਿਆ । ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਕ ਵਫਾਦਾਰ ਦਾਸੀ ਕੋਲ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਅੰਦਰੋਂ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਹਿ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਇੱਧਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਚੋਂ ਬੇਦਖਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਫਿਰ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਤਨ ਕਰੇ । ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਹਾਰ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਕਰੜੇ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਅਰਥ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਪ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਲੁੱਕਿਆ ਫਿਰ ਕਦੀਂ ਵੀ ਵਾਪਸ ਨਾ ਆਇਆ । ਤੇ ਉਸਦੀ ਨੀਤੀਵਾਨ ਨੂੰਹ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਗਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਸਦਾ ਕੌਰ, ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਜ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਉਸਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਮਹਿਤਾਬ ਕੌਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਵੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹ ਗਈ । ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆਂ ਤੇ ਕਨ੍ਹਈਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਰ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਇਹ ਨਿਪੁੰਨ ਚਾਲ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਖੁੱਸੇ ਹੋਏ ਇਲਾਕੇ ਵਾਪਸ ਨਾ ਕਰਵਾ ਸਕੀ । ਇਧਰ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਲਾਹ ਦਿੱਤੀ । ਜੋ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਠੀ ਪਈ । ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਅਤੇ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਾਂਗੜੇ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ੇਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਜਿਸਦੇ ਬਦਲੇ ਉਸਨੇ ਹਾਜੀਪੁਰ ਅਤੇ ਮੁਕੇਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਕਨ੍ਹਈਆਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਹੁਣ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਨਾਲ ਕਨ੍ਹਈਏ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਇੱਕਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਪਰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਰਦਾਰ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਖੁੱਸੇ ਹੋਏ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਦੀ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੇਦਖਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ।
ਦੂਸਰੀਆਂ ਗੁਆਂਢੀ ਮਿਸਲਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ (੧੭੮੪ ਈ: ਤੋਂ ੧੭੯੬ ਈ:)
ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਜਿੰਨਾਂ ਹੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸੀ । ਉਹ ੧੭੮੩ ਈ: ਨੂੰ ਹੋਈ ਕਨ੍ਹਈਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਦੋਨਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਟੱਕਰ ਪਿੰਡ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇ ਫਿਰ ਦਰਿਆ ਬਿਆਸ ਦੇ ਕੋਲ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਹਾਰ ਗਏ । ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਈ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ੧੭੮੭ ਈ: ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ । ੧੭੮੭ ਈ: ਵਿੱਚ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ ਤੇ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਅਤੇ ਨੂਰਪੁਰ ਅਥਵਾ ਚੰਬੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਬਟਾਲੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਕਾਫੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ੩੦ ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ੨੧ ਫੁੱਟ ਚੌੜੀ ਫਸੀਲ ਵੀ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ । ਪਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਤੇ ਦਲੇਰੀ ਅੱਗੇ ਸ. ਜੈ ਸਿੰਘ ਬੇਬਸ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਮਿਸਲ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਇਸਦੀ ਨੂੰਹ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ ।
ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਉੱਘੀ ਨੀਤੀਵਾਨ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਇਸਤਰੀ ਵੱਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਹਰ ਕੀਮਤ ਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਮਾਣ ਤੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਸ. ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਬਦਲੇ ਦੀ ਅੱਗ ਵੀ ਬਲ ਰਹੀ ਸੀ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਬਟਾਲੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਈ ਫਿਰ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਕਲਾਨੌਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ।
ਇਸ ਨਾਲ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਧੱਕਾ ਲੱਗਾ ਉਹ ਨੇ ਕਿਸੇ ਤੱਕੜੀ ਧਿਰ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ ਇਸ ਮੰਤਵ ਲਈ ਉਸਨੇ ਰੁਹੇਲੇ ਸਰਦਾਰ ਗੁਲਾਮ ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਲ ਗਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਹ ਸਿਰੇ ਨਾ ਚੜ ਸਕੀ । ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇੱਕਲੇ ਹੀ ਕਨ੍ਹਈਏ ਤੇ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਬਟਾਲਾ ਤੇ ਕਲਾਨੌਰ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕਾਬੂ ਹੇਠ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮਿਆਣੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਫੌਜ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬੇਗੋਵਾਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ । ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਮਿਆਣੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਘੇਰਾ ਪਿਆ ਰਿਹਾ । ਪਰੰਤੂ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ । ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਰਾਸ਼ਨ ਮੁਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਸਮਝੌਤੇ ਲਈ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬੇਦੀ ਨੂੰ ਵਿਚੋਲਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸਕੀਮ ਸੋਚੀ । ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਹ ਗਲਬਾਤ ਕਰਕੇ ਮਿਆਣੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਉੱਠਵਾ ਦੇਣ । ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਦਾ ਕੌਰ ਵੱਲੋਂ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਵਜੀਰਾਂ ਬਾਦੀਆ ਤੇ ਦਲ ਸਿੰਘ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਪਾਸ ਪੁੱਜੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਅਖਵਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਕਸੂਰ ਦੇ ਪਠਾਣ ਕਾਫੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈਆਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਇਸ ਮਸ਼ਵਰੇ ਦੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਮਿਆਣੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਉਦੋਂ ਚੁਕਾਂਗੀ ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਵਾਂਗ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤੜਫ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨੂੰਹ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗਰ ਰੰਡੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬੇਦੀ ਇਹ ਗੁੱਸੇ ਭਰਿਆ ਉੱਤਰ ਸੁਣ ਕੇ ਬੜਾ ਖਿੱਝੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਕੀਲ ਰਾਹੀਂ ਅਖਵਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਇਹ ਹੰਕਾਰੇ ਹੋਏ ਸਰਦਾਰ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਤੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਰਹਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੇਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗਾ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਚੰਗੀ ਸੀ ਉਸ ਰਾਤ ਅਚਾਨਕ ਦਰਿਆ ਬਿਆਸ ਵਿੱਚ ਇਤਨਾ ਭਾਰੀ ਹੜ੍ਹ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਘੇਰਾ ਘੱਤਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੀ ਪਾਣੀ ਫਿਰ ਗਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰਨ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟਣਾ ਪਿਆ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਤੇ ਸਦਾ ਕੌਰ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਨਿਕਲੇ ਫੌਜ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਵੇਲੇ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਤੇ ਫੌਜ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਮਰ ਗਏ ਤੇ ਉਹ ਆਪ ਮਸਾਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਬਟਾਲੇ ਵਾਪਸ ਪਹੁੰਚੀ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਰਾਮ ਨਗਰ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਕਟ ਟਲ ਗਿਆ । ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਬਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਬਾਕੀ ਸੀ ।
ਲੰਮੇ ਜੀਵਨ ਘੋਲ ਦਾ ਅੰਤ (੧੭੯੬ ਈ: ਤੋਂ ੧੮੦੩ ਈ:)
ਰਾਣੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧ ਕੋਈ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਪਰੰਤੂ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਬਾਹਰਲੇ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਵਿੱਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਇਕ ਸੁੱਘੜ ਤੇ ਹੰਢਿਆ ਹੋਇਆ ਨੀਤੀਵਾਨ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕੌਮੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਦੀ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਾਬਲ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਜਮਾਨ ਹਮਲੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਦੇ ਟਾਕਰੇ ਲਈ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾ ਲਈ ।
੧੭੯੬ ਈ: ਸ਼ਾਹ ਜਮਾਨ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਕੀਮ ਬਣਾਈ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਹੋਰ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਵੀ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਪੁੱਜ ਗਿਆ । ਉਸਨੇ ਇਸਦੇ ਬਚਾਉ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਾਂਝੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਭ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਬਾਕੀ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਉਸ ਤੋਂ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਭ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਹੜਪ ਨਾ ਕਰ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਮੇਲ ਜੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਦਾ । ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਪਠਾਣਾਂ ਦਾ ਸਫਲ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਵਕਤ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਰਨਲ ਲਾਰਡ ਵੈਲਜਲੀ ਨਾਲ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਜਾਂ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਉੱਤਰ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਇੱਥੇ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ।
੧੭੯੮ ਈ: ਫਿਰ ਸ਼ਾਹ ਜਮਾਨ ਨੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਉਸਦੇ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਆ ਕੇ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ । ਪ੍ਰੰਤੂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭੰਗੀ ਸਰਦਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਾ ਹੋਏ । ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਸਾਂਝਾ ਕਦਮ ਨਾ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ । ਸ਼ਾਹ ਜਮਾਨ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਮੁੜਣਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਮਹਿਮੂਦ ਨੇ ਕਾਬਲ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ।
ਹੁਣ ਤੱਕ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਉਮਰ ੭੫ ਸਾਲ ਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਉਹ ਆਪ ਕੁਝ ਬੀਮਾਰ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ੧੭੯੯ ਈ: ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਇਸ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਫਿਕਰ ਪੈ ਗਿਆ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਤਗੜਾ ਫੌਜੀ ਗਠਜੋੜ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ, ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ, ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ, ਜੋਧ ਸਿੰਘ, ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦੀਆ ਤੇ ਕਸੂਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਨਿਜਾਮੁਦੀਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ੧੨ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਭਸੀਨ ਕੋਲ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਡੇਰੇ ਲਾਏ ਉੱਧਰੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਵੀ ਉੱਥੇ ਪੁੱਜੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਦੋਵੇਂ ਲਸ਼ਕਰ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਡੱਟੇ ਰਹੇ । ਸ. ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਬਹੁਤੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਕਰਕੇ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਦਿਲ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਸਾਰੇ ਖਿੰਡ-ਪੁੰਡ ਗਏ । ਇਸ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਿਲ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਗਿਆ ਉਸਨੇ ਮੁੜ ਮਿਆਣੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਉਸ ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਮਿਆਣੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਘੇਰੇ ਸਮੇਂ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਯੋਗ ਅਵਸਰ ਮਿਲਣ ਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਘਟੋਚ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਫਗਵਾੜੇ ਪੁੱਜਾ ਪਰ ਕੁਝ ਚਿਰ ਬੀਮਾਰ ਰਹਿ ਕੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੀ । ੧੮੦੨ ਈ: ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਬੁਡਾਲੇ ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਵੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਪਰ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਾਭ ਨਾ ਹੋਇਆ । ੮ ਅਗਸਤ ੧੮੦੩ ਈ: ਨੂੰ ੮੦ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਭੋਗ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿਖੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਆਖੀ । ਉਸਦਾ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਹੁਣ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਟਲ ਸਕੀਮਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋੜਾ ਅਟਕਾਉਣ ਦਾ ਡਰ ਕਿਸੇ ਪਾਸੋਂ ਨਾ ਰਿਹਾ ।ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਉਸਦਾ ਜਾਨਸ਼ੀਨ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਪਾ ਲਈ ਤੇ ਉਸਦੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਅਰਥਾਤ ੧੮੧੬ ਈ: ਤੱਕ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀਆ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ।ਉਹ ਸੂਰਜ ਜੋ ਪੰਜ ਮਈ ੧੭੨੩ ਈ: ਨੂੰ ਈਚੋਗਿਲ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਉਦੇ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਈ ਮਹਾਨ ਪੂਰਨੇ ਪਾ ਕੇ ੮ ਅਗਸਤ ੧੮੦੩ ਈ: ਨੂੰ ੮੦ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਭੋਗ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਵਿੱਚ ਅਸਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਅਜਿਹੇ ਸੂਰਬੀਰ ਤੇ ਕਰਮਜੋਗੀ ਕਦੀ ਕਦੀ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਆਚਰਣ
ਅਜਿੱਤ ਹੌਂਸਲੇ ਅਤੇ ਸਿਰੜੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬਲ ਸਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀ, ਅਪਾਰ ਦਲੇਰੀ, ਰੌਸ਼ਨ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ । ਉਹ ਇਕ ਚਤੁਰ ਨੀਤੀਵਾਨ, ਸਿਆਣਾ ਜਰਨੈਲ ਤੇ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸੀ । ਇਸ ਅਦੁੱਤੀ ਯੋਧੇ ਦਾ ਲੰਬਾ ਕੱਦ ਤੇ ਤਗੜੇ ਜੁੱਸੇ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪੁਰਖ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਚੌੜੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਸੂਰਤ ਬੜੀ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਦਿਲ-ਖਿਚਵੀਂ ਲਗਦੀ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਚੌੜੀ ਛਾਤੀ ਅੰਦਰ ਇਕ ਫੌਲਾਦੀ ਦਿਲ ਧੜਕਦਾ ਸੀ । ਅਪਾਰ ਸਰੀਰਕ ਬਲ ਦੇ ਮਾਲਕ ਤੇ ਇਹ ਮਹਾਂਬਲੀ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੂਝ ਅਤੇ ਨਿਰਮਲ ਬੁੱਧੀ ਉਹਦੇ ਜੀਵਨ ਘੋਲ 'ਚੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਉਸਦੇ ਮਿਹਨਤੀ ਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਸੁਭਾਅ ਸਦਕਾ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਕਾਜੀ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਜੋ ੧੭੬੪ ਈ: ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਸੱਤਵਾਂ ਹਮਲਾ ਜੋ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਜੰਗਨਾਮਾ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਕਰਤਾ ਸੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗ ਸਮੇਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖੀ ਉਸਦੀ ਉਸਤਤ ਉਸ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ :
ਦਗਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਠੋਕਾ ਬਦਸ਼ ਹਮਹਿਨਾਂ
ਕਿ ਸ਼ੇਰਾ ਬਦਾ ਸਰਾ ਬਤਾਬ ਦਤਵਾਂ
ਅਰਥਾਤ :- ਉਹ (ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਕਲਾਲ) ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਠੋਕਾ (ਤਰਖਾਣ) ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਕੁੱਤਿਆਂ (ਸਿੱਖਾਂ) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਿਫਰੇ ਹੋਏ ਸ਼ੇਰ ਵਾਂਗ ਸੀ । ਕਾਜੀ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਨਫਰਤ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਉਹ ਸਿੱਖ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਤੇ (ਸਗ) ਹੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ । ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਉਹ ਕਈ ਥਾਈਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਨਿਡਰਤਾ, ਬੀਰਤਾ, ਦਲੇਰੀ ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਤਰੀਫ ਕਰਨੋਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਿਆ । ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਸੂਰਮੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੈਰੀ ਵੀ ਉਸਤਤ ਕਰੇ । ਇਹ ਵਡਿਆਈ ਸਿਰਫ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਹੀ ਹਿੱਸੇ ਆਈ । ਅਬਦਾਲੀ ਵਿਰੁੱਧ ਉਹ ਕਈ ਚਿਰ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਜੰਗ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ ਇਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਤੇ ਹੱਠ ਵੀ ਕਮਾਲ ਦਾ ਸੀ । ਸਖਤ ਔਕੜਾਂ ਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹਾਰਦਾ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਖੁੱਸ ਜਾਣ ਤੇ ਵੀ ਉਸਨੇ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਤੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੀਆਂ, ਅਣਜਾਣੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਵਿੱਚ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਸਨੇ ਵਧੇਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਖੁੱਸੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸੁਖਮਨੀ ਵਾਲੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਤੁੱਕ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਆਦਰਸ਼ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ । ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਕਬਿੱਤ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਰਚਿਆ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪ ਅਕਸਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਕਬਹੂੰ ਕਬਹੂੰ ਬਾਜ ਹਾਥ ਬਾਜ ਤੇ ਨਗਾਰੇ ਸਾਥ ।
ਕਬਹੂੰ ਤੋਂ ਪਾਇ ਪਿਆਦੇ ਬੋਝ ਸੀਸ ਸਹੀਏ ।
ਕਬਹੂੰ ਕਬਹੂੰ ਮੇਵੇ ਔ ਮਿਠਿਆਈ ਕੀ ਨਾ ਰੁਚੀ ਹੋਤ ।
ਕਬਹੂੰ ਤੇ ਏਕ ਮੁਠੀ ਨਾਜ ਕੀ ਨਾ ਲਹੀਏ ।
ਕਬਹੂੰ ਨਿਜ ਦੁਆਰ ਪਰ ਭਿਖਾਰੀਅਨ ਕੀ ਭੀੜ ਹੋਤ ।
ਕਬਹੂੰ ਤੇ ਪਰ ਦੁਆਰ ਆਪ ਜਾਇ ਬਹੀਏ ।
ਛੋਡੀਏ ਨਾ ਹਿੰਮਤ ਵਿਸਾਰੀਏ ਨਾ ਹਰੀ ਨਾਮ ।
ਜਾਹੂੰ ਬਿਧ ਰਾਮ ਰਾਖੇ ਤਾਂਹੂੰ ਬਿਧ ਰਹੀਏ
ਕਿੰਨਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਫ਼ਲ ਲੱਗਾ ਜਦੋਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਜੰਗੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸਮੇਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਪਾਸੋਂ ਸਾਰੀ ਮਾਇਆ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਡੋਲ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ । ਡੋਲ ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਤਰਿਆ ਤਾਂ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਬਰਤਨ ਪਏ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਬਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੋਹਰਾਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਤਾਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਾਰੀ ਮਾਇਆ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀ । ਦਲੇਰੀ, ਬਹਾਦਰੀ, ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਨਿਡਰਤਾ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸਿਆਣੇ ਜਰਨੈਲ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਮੌਜੂਦ ਸਨ । ਉਹ ਜੰਗੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਫੌਜੀ ਮਹੱਤਵ ਦੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਘੜਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਮਹਿਮੂਦ ਵਾਂਗ ਨਿਪੁੰਨ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਮੁੜ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਵੇਲੇ ੧੭੮੪ ਈ: ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਮਲੇ ਦੀ ਜੋ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਉਹ ਇਕ ਤਜ਼ਰਬੇਕਾਰ ਜਰਨੈਲ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪੂਰਨ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਵਿਉਂਤ ਦੇ ਸਦਕੇ ਹੀ ਉਹ ਕਨ੍ਹਈਏ ਸਰਦਾਰ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਸਕਿਆ ਤੇ ਮੁੜ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾਂ ਸਕਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਇਕ ਮਹਾਨ ਨੀਤੀਵਾਨ ਸੀ । ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਬਿਖੜੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣਾ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਸਫਲ ਨੀਤੀ ਦੇ ਸਦਕੇ ਹੀ ਸਭ ਬਲਵਾਨ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਗਠਜੋੜ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬਲਵਾਨ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਤੇ ਪਠਾਣ ਹਮਲਾਅਵਰਾਂ ਉੱਤੇ ਜੋ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ । ਉਹਨਾਂ ਜਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ।
ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਸਭ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਾੜੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਫੌਜੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉਸਾਰਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ । ਇਕ ਸਾਊ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਉਹ ਪੂਰਾ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਸੀ । ੧੭੬੨ ਈ: ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਸਰਦਾਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਬਾਕੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰਕੇ ਸਰਦਾਰ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸਦੇ ਕੌਮੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਭਲਾਈ ਦਾ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਸ. ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੂੰ ਗੁਰਦਾਸ ਨੰਗਲ ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਕ ਮੁੱਠਭੇੜ ਵਿੱਚ ਫੱਟੜ ਕਰਕੇ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਸ. ਮਾਲੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਵਗਿਆ ਦੀ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗੀ ਅਤੇ ਫੱਟਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਇਆ ਜਦੋਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਖਿੱਲਤ ਅਤੇ ਪਾਲਕੀ ਭੇਟ ਕਰਕੇ ਆਦਰ ਮਾਨ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲੋਂ ਈਰਖਾ ਨਾ ਛੱਡੀ ਤੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਫੱਟੜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਆਚਰਨ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਦਾਗ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪਰਾਈ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਹਿਸਾਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀਆਂ ਦੋ ਧੀਆਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਤੇ ਕਿਰਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁਡਾ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਉਸ ਨਵਾਬ ਨੂੰ ਕਰੜਾ ਦੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅਭੇਦ ਕਰੇ ।ਇਸ ਸ਼ੇਰ ਦਿਲ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਵਰਗੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਫਗਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਦਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਹੌਂਸਲਾ ਹਾਰ ਗਿਆ ਕਿ ਮੁੜ ਕੇ ਉਸਦਾ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀਆ ਨਾ ਪਿਆ । ਇਕ ਪੰਥਕ ਜਰਨੈਲ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਦੰਦ ਖੱਟੇ ਕੀਤੇ ਕਿ ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਜੀ ਦੇ ਸੂਰਬੀਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਬਾਹੂਬਲ ਤੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਭੈਅ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮਹਾਨ ਯੋਧਾ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅੰਦਰ ਇਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਵਰਕ ਲਿੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਮਗਰੋਂ ਮੁੜ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਕਿ ਉਹ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਵੀ ਕਰ ਸਕੇ । ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਜੋ ਜਿੱਤੇ ਸਨ ਵੱਲ ਵੱਧਣ ਦਾ ਹੀਆ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਇਸ ਕੌਮੀ ਜਰਨੈਲ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਹ ਧਾਕ ਬਣਾਈ ਕਿ ਮੁਗਲੀਆ ਸਲਤਨਤ, ਮਰਹੱਟੇ, ਪਠਾਣ, ਰਾਜਪੂਤ ਤੇ ਰੁਹੇਲੇ ਮੂਲ ਕੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਤਾਕਤਾਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ । ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਰਾਇ ਹੈ ਕਿ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਸਲ ਕਨ੍ਹਈਆ, ਮਿਸਲ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਤੇ ਮਿਸਲ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਪਰ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਰਦਾਰ ਪੰਥਕ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਪੰਥ ਦਾ ਬੜਾ ਚਾਹਵਾਨ ਸੀ । ਇਹ ਕੇਵਲ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਏ ਦੀ ਸ਼ਰਾਰਤ ਸੀ ਕਿ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਰਿਆੜਕੀ ਹਿਸਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਵਾਂ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਤੇ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਏ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਂਦ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਜਿਸ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਨੇ ਪੰਥ ਲਈ ਏਨੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ ਪੰਥ ਦੇ ਵਾਲੀ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਸਦਾ ਹੀ ਉਸਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਰਹਿੰਦੇ । ਇਹਨਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਤੇ ਪੰਥ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਲਈ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਇਕ ਗੁੱਝੀ ਰਹਿਮਤ ਸਾਬਤ ਹੋਈ । ਇਹ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਦਲੇਰੀ ਅਤੇ ਨਿਰਭੈਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਮੁਗਲੀਆ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰਕੇ ਕੇਸਰੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਲਹਿਰਾਇਆ । ਸੋ ਜੇ ਨਿਰਪੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਪਰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਪੰਥਕ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਪੰਥਕ ਪਿਆਰ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਜੇਕਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਪੰਥਕ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਹਿ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਜੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੰਥਕ ਫੁੱਟ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਮਹਾਨ ਪੰਥਕ ਤਾਕਤ ਦੇਖ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਕਦੀ ਵਾਪਸ ਨਾ ਆਉਂਦਾ । ਦਿੱਲੀ ਉੱਪਰ ਸ੍ਰੀ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਪੂਤਾਂ ਦਾ ਕਬਜਾ ਦੇਖ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੌਂਸਲਾ ਨਾ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰ ਦੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਕਦੀ ਵੀ ਗੁਲਾਮ ਨਾ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਇਕ ਕਿਰਤੀ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇਕ ਉੱਘਾ ਮਿਸਲਦਾਰ ਬਣਿਆ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਤੇ ਉਸਦੇ ਤੁੱਛ ਵਸੀਲਿਆਂ ਦਾ ਖਿਆਲ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸਫਲਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪਹਿਲੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਲਈ ਕਈ ਸਾਲ ਜੂਝਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸਾਰਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਹਰ ਵਾਰ ਹੀ ਭਰਪੂਰ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਲਈ ਅਦੁੱਤੀ ਪਿਆਰ ਸਦਕਾ ਉਸਨੂੰ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਪੱਦਵੀ ਮਿਲੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹਿੰਮਤ, ਸਿਰੜ, ਬੁਲੰਦ ਹੌਂਸਲੇ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਯੋਗ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿਖਲਾਇਆ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨਾਮ ਦੀ ਸਦਾ ਲਈ ਲਾਜ ਰੱਖੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਸੀ ਤੇ ਇਤਨੇ ਜਿਆਦਾ ਗੁਣਾਂ ਭਰਪੂਰ ਇਸ ਮਹਾਂਬਲੀ ਪੰਥਕ ਯੋਧੇ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਜੀਵਨ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਗੱਭਰੂਆਂ ਲਈ ਇਕ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰਾ ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾ ।
ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਵਾਰਸ
ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱੱਤਰ ਸਨ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਵੀਰ ਸਿੰਘ । ਉਸਦੇ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਈ । ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਵਾਂਗ ਬੜਾ ਸੂਰਬੀਰ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸੂਰਮਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਉਹ ਇਕ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੀ ਸੀ । ਹਿਸਾਰ ਤੇ ਹਾਂਸੀ ਵਿੱਚਲੀ ਜਗੀਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਢੱਲਦੀ ਸ਼ਾਮ ਸਮੇਂ ਬੁਢੇਪੇ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਨੂੰ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਤੇ ਕਨ੍ਹਈਆਂ ਨਾਲ ਨਿੱਤ ਨਿੱਤ ਲੜਾਈਆਂ ਵੀ ਲੜਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਈਨ ਨਾ ਮੰਨੀ ।
ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਯੋਗ ਜਾਨਸ਼ੀਨ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਛੱਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਕੋਲੋਂ ਭੰਗਾ ਤੇ ਦੀਪਾਲਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਾਪਸ ਲਏ । ਆਪਣੇ ਬਲਵਾਨ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੇ ਤਕੜੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਗੰਢਣੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੂਰ-ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ । ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸਨੇ ਦੋਸਤੀ ਪਾ ਲਈ ਤੇ ਮਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਣ ਲਏ ਗਏ । ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਉਂਦੇ ਜੀ ਤੱਕ ਕਦੀ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਨਾ ਲੜੀ । ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਾਂਗੜੇ, ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਕਸੂਰ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਯੋਗਦਾਨ
ਪਾਇਆ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੱਕ ਹੀ ਨਿਭ ਸਕੀ । ੧੮੧੬ ਈ : ਵਿੱਚ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਪਿੱਛੋਂ ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਤਭੇਦ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਭ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕੁਟਲ ਨੀਤੀ ਨਾਲ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ।
ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਨਾਵਲਦ ਹੀ ਮਰ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਨਸ਼ੀਨ ਉਸ ਵਰਗਾ ਬਲਵਾਨ ਤੇ ਦੂਰ-ਅੰਦੇਸ਼ ਸਾਬਤ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੁਣ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਸਨ । ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਦੂਸਰਾ ਉਸਦੇ ਚਾਚੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਤੀਸਰਾ ਚਾਚੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਸੀ ਪਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਸੀ ਉਸਨੇ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਗੀਰਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਪਰ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ । ਸ. ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਸੀ ਜੋ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਕਰਕੇ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਸ. ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਰਾਮੂਲੇ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ੧੮੩੪ ਈ: ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਹੀ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ । ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਚੰਗੀ ਪੱਦਵੀ ਤੇ ਰਿਹਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਕੋਲ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਹ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਰਬਰਾਹ ਰਿਹਾ ਉਹ ੧੮੭੯ ਈ: ਵਿੱਚ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਵਰਨਣਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜੋ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨੋ-ਸ਼ੌਕਤ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖ ਸਕੇ ।
ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਲੂ (ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ)
ਤਵਾਰੀਖ ਗੁਰੂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਇਕ ਲੱਖ ਸਤਵਿੰਜਾ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਲਈ ਸੀ । ਅਪ੍ਰੈਲ ੧੫੫੬ ਈ: ਨੂੰ ਸਰੋਵਰ ਨੂੰ ਪੱਕਿਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਆਵੇ ਪਕਵਾਏ ਸਨ । ਪਰ ਨੂਰਦੀਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਮੀਰ ਦੀਨ ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਚੁੱਕੇ ਲੈ ਗਿਆ । ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਆਵੇਗਾ ਇੱਟਾਂ ਏਥੇ ਹੀ ਲੱਗਣਗੀਆਂ । ੧੭੫੬ ਈ: ਨੂੰ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵਾਕ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ । ਨੂਰਦੀਨ ਦੀ ਸਰਾਂ ਢਾਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਦੋ ਪਾਸੇ ਪੱਕੇ ਕੀਤੇ ਇਹ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਦੀ ਕਿੱਡੀ ਵੱਡੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਿਸਾਲ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਝੁਠਲਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਥਕ ਪਿਆਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ।
ਮਿਸਲ ਕਾਲ ਵੇਲੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਬੁੰਗਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਜਨਾ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਬੁੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ । ਇਸ ਬੁੰਗੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਸੰਨ ੧੭੯੪ ਈ: ਵਿੱਚ ਦੋ ਲੱਖ ਪਜੰਤਰ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਲਾਗਤ ਨਾਲ
ਕੀਤਾ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤਾ ਇਸ ਬੁੰਗੇ ਤੇ ਕੁਲ ਲਾਗਤ ਪੰਜ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਬੁੰਗਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਅਖਾੜਾ ਬ੍ਰਹਮ ਬੂਟਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ ਬੁੰਗਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਾਰਿਆਂ ਬੁੰਗਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ, ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਇਮਾਰਤ ਹੈ । ਇਸ ਬੁੰਗੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰੱਤਖ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਬੁੰਗੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਖਾਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਬੁੰਗਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਭਵਨ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕਾਰੀਗਰੀ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਬੁੰਗੇ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਸਦੇ ਦੋਨੋਂ ਪਾਸੇ ਦੋ ਉੱਚੇ ਮੁਨਾਰੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਰਾਮੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਪਾਸਾ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਵੱਲ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਬੁੰਗੇ ਦਾ ਮੱਥਾ ਲਗਭਗ ੧੫੦ ਫੁੱਟ ਹੈ ਇਸਦੀ ਹੇਠਲੀ ਮੰਜਲ ਤੇ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਚਾਰ ਚਾਰ ਥੰਮ੍ਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਕਾਰੀਗਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸਿੱਖ ਕਾਰੀਗਰੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਥੰਮਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਬੁੰਗੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੰਜਲ ਦੀ ਛੱਤ ਉਸਾਰੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਮੰਜ਼ਲ ਦੇ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਦੀ ਸਿੱਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਛੇ ਫੁੱਟ ਤਿੰਨ ਇੰਚ ਹੈ ਅਤੇ ਚੌੜਾਈ ਚਾਰ ਫੁੱਟ ਛੇ ਇੰਚ ਤੇ ਮੋਟਾਈ ਨੌਂ ਇੰਚ ਹੈ । ਇਹ ਪੱਥਰ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤੇ ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ੀ ਦੇ ਪੱਥਰ (ਛੋਰੋਨaਟਿਨ ਸ਼ਟੋਨe) ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਤਖ਼ਤਪੋਸ਼ੀ ਵੇਲੇ ਇਸ ਪੱਥਰ ਉੱਤੇ ਤਖ਼ਤ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ੧੭੮੩ ਈ: ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਫ਼ਤਹਿ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿਲ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਖੜਵਾ ਕੇ ਨਾਲ ਲੈ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਬੁੰਗੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।ਇਸਤਰਾਂ ਉਸਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਖਾਤਮਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਪੱਥਰ ਦੀ ਸਿਲ ਅੱਜ ਵੀ ਮਿਸਲ ਰਾਜ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ । ਬੁੰਗਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਆਪਣੇ ਵੇਲੇ ਦੀ ਭਵਨ ਕਲਾ ਦਾ ਅੁਦੱਤੀ ਨਮੂਨਾ ਹੈ ।
ਇਸਦੀ ਹੇਠਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੇ ਇਕ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਹਾਲ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਖਾਸ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਭੋਰੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਤੋਂ ਲੁੱਕ-ਛਿੱਪ ਕੇ ਪਨਾਹ ਲੈਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਸੁੰਦਰ ਕਾਰੀਗਰੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਬੁੰਗੇ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ਗਾਹ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਬੁੰਗਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵੀ ਕਾਫੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ । ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਬੁੰਗਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਵੀ ਉਸਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਬੁੰਗੇ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਉਸਾਰੀ ਮੁਕੰਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੁੰਗੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉੱਚਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਬੁੰਗੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਅਤੇ ਲਾਲ ਪੱਥਰ ਤੇ ਹੋਰ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਸਮਗਰੀ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਚੁਕਵਾ ਕੇ ਰਾਮਬਾਗ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ । ਸ. ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ, ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੀ ਅੰਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਬੁੰਗਾ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।
ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਇਸ ਬੁੰਗੇ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਕੋਲੋਂ ਖਰੀਦ ਲਿਆ । ਹੁਣ ਇਸ ਬੁੰਗੇ ਨੂੰ ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਵਾਲੇ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ਗਾਹ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਬੁੰਗੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲਈ ਲੰਗਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਲਾਗੋਂ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਰਹੇ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਸੰਗਤ ਦਾ ਜਾਣਾ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੈ । ਪਿਛਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਬੁੰਗੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਬੁੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਜਾਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਸਨ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਬੁੰਗੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪੌੜੀਆਂ ਢਾਹ ਕੇ ਪ੍ਰਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦਾਖ਼ਲਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਤ੍ਹਾਂ ਬੁੰਗੇ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਦੇਖਣ ਲਈ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਕੌਮ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘਾਤਕ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਨੌਜੁਆਨ ਪੀੜੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਂਝੇ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਬੁੰਗੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਆਮ ਸੰਗਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲਈ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਈ ਰਸਤਾ ਬਨਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਬੁੰਗੇ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਨਿਰਮਾਣ ਭਵਨ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਲੋਕਾਂ ਪਾਸੋਂ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸਬੰਧੀ ਵੇਰਵਾ, ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ ਅਤੇ ਸਮੱਗਰੀ ਵੀ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
|
|
|
|
|
| Humble Request |
|
|
|
|
